អំណាចត្រួតត្រារបស់បារាំង[កែប្រែ]

អាសនៈអគ្គទេសាភិបាលសម្រាប់សហភាពឥណ្ឌូចិនទាំងមូលត្រូវតាំងនៅសៃហ្គនរហូត​ដល់រដ្ឋធានីនេះត្រូវបានរើទៅកាន់ហាណូយនៅឆ្នាំ ១៩០២។ កម្ពុជា ក្លាយជាដែនអាណាព្យាបាលសំខាន់មួយនៃសហភាពឥណ្ឌូចិន ដែលត្រូវបានអភិបាលដោយ Résident Supérieur (ឯកាធិបតី) សម្រាប់កម្ពុជា រេស៊ីដង់ស៊ុបពែរីយ៉េត្រូវបានតែងតាំងដោយផ្ទាល់ពីក្រសួងជើងសមុទ្រនិងអាណានិគមនៅប៉ារីស។ ឯកាធិបតីត្រូវបានជួយជាលំដាប់លំដោយដោយពួកឯកាភិបាល រឺ ពួកអ្នកអភិបាលដែនដី ដែលឈរជើងនៅគ្រប់មជ្ឈមណ្ឌលខេត្តទាំងអស់ដូចជា បាត់ដំបង ពោធិ៍សាត់ ឧដុង្គ និង សៀមរាប។ ភ្នំពេញ គឺជាធានី ត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងនៃរដ្ឋបាលរបស់ឯកាធិបតីដោយផ្ទាល់។

ការរៀបចំរដ្ឋបាលឡើងវិញ[កែប្រែ]

ចម្លាក់បង្ហាញពីព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិទទួលបាន ខេត្តព្រះវិហារ បាត់ដំបង និង សៀមរាបនៅឆ្នាំ ១៩០៧ ពីសៀមមកវិញ ដែលបានយកខេត្តមកពីកម្ពុជានៅ​ពាក់កណ្ដាលចុងក្រោយនៃសតវត្សទី១៨។

នៅឆ្នាំ ១៨៩៦ បារាំងនិងចក្រភពប៊្រិតថេនបានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងមួយដែលទទួលស្គាល់មណ្ឌល​ឥទ្ធិពលទាំងសងខាងលើឥណ្ឌូចិន ជាពិសេសលើសៀម។ ស្ថិតក្រោមកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ សៀមត្រូវប្រគល់ខេត្តនៅតំបន់អង្គរត្រឡប់ទៅកម្ពុជាដែលកាលណោះគ្រប់គ្រងដោយបារាំង។ កិច្ចព្រមព្រៀងនេះបានទទួលស្គាល់អំណាចគ្រប់គ្រងរបស់បារាំងលើវៀតណាម (រួមមានអាណានិគមកូសាំងស៊ីន និងអាណាព្យាបាលអណ្ណាមនិងតុងកឹង) កម្ពុជា ដូចគ្នានេះដែរ លាវ ដែលត្រូវបានបញ្ចូលនៅឆ្នាំ ១៨៩៣ បន្តបន្ទាប់ពីជ័យជម្នះបារាំងនៅក្នុងសង្គ្រាមបារាំង-សៀម និងដោយសារឥទ្ធិពលបារាំងលើសៀមភាគខាងកើត។ រដ្ឋាភិបាលបារាំងក្រោយមកក៏បានដាក់ទីតាំងរដ្ឋបាលថ្មីនៅក្នុងដែនអាណានិគមនេះ និងបានចាប់ផ្ដើមអភិវឌ្ឍខាងសេដ្ឋកិច្ចដែលនាំចូលវប្បធម៌និងភាសាបារាំងទៅជាផ្នែកនៃ​កម្មវិធីសមានកម្ម។[៣]

នៅឆ្នាំ ១៨៩៧ ឯកាភិបាលដែលកំពុងកាន់អំណាចបានប្ដឹងទៅកាន់ប៉ារីសថា ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរដែលកំពុងតែសោយរាជ្យ ព្រះបាទនរោត្តមលែងសាកសមគ្រងរាជ្យ និងស្នើសុំការអនុញ្ញាតដើម្បីក្ដាប់អំណាចប្រមូលពន្ធដាររបស់ព្រះអង្គ ចេញរាជក្រឹត្យ និងថែមទាំងចង់បានអំណាចតែងតាំងមន្ត្រីរាជការ ហើយនិងជ្រើសរើសព្រះរាជបុត្រស្នងរាជ្យទៀតផង។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក ព្រះបាទនរោត្តម និងពួកស្ដេចនៃកម្ពុជាបន្តបន្ទាប់មកទៀតត្រូវបានក្លាយជាតួអង្គមានតែនាម និងគ្រាន់តែជាអ្នកឧបត្ថាកពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជាតែប៉ុណ្ណោះ បើទោះណាពួកទ្រង់ក៏នៅតែមើលឃើញថាជាស្ដេចទេវរាជដដែលដោយប្រជាជនស្រុកស្រែ​ចម្ការសាមញ្ញ។ អំណាចផ្សេងៗទាំងអស់ត្រូវស្ថិតនៅក្នុងដៃនៃឯកាធិបតី និងការិយាធិបតេយ្យអាណានិគម។ មិនទៅតិចអ្វីទេ ការិយាធិបតេយ្យនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងភាគច្រើនបំផុតដោយពួកអ្នករដ្ឋការបារាំង និងមានតែជនជាតិអាស៊ីមួយចំនួនដែលអនុញ្ញាតដោយសេរីដើម្បីចូលរួមក្នុងរដ្ឋាភិបាលគឺជនជាតិយួន ដែលត្រូវគេមើលឃើញថាជាជនជាតិអាស៊ីដែលគ្រប់គ្រងគេនៅក្នុងសហភាពឥណ្ឌូចិន។

នៅឆ្នាំ ១៩០៤ ព្រះបាទនរោត្តមបានសោយទិវង្គត និងផ្ទុយពីការផ្ទេររាជបល្ល័ង្កបន្តទៅឱ្យព្រះរាជបុត្ររបស់ទ្រង់ ពួកបារាំងក៏បានផ្ទេរបន្តទៅឱ្យព្រះអនុជរបស់ព្រះបាទនរោត្តម គឺព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ ដែលខ្សែរាជវង្សរបស់ទ្រង់មិនសូវរឹងទទឹង និងមិនជាតិនិយមជ្រុល ចំពោះការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំងជាងខ្សែរាជវង្សព្រះនរោត្តម។ ទន្ទឹមនឹងនោះ ព្រះនរោត្តមត្រូវបានគេឃើញថាទទួលខុសត្រូវចំពោះការបះបោរខ្មែរឥតឈប់ឈរប្រឆាំងនឹង​ការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំង។ ហេតុផលមួយទៀតនោះគឺព្រះរាជបុត្រសំណព្វព្រះហឫទ័យរបស់ព្រះបាទនរោត្តម ដែលទ្រង់ចង់ឱ្យសោយរាជ្យបន្តព្រះអង្គជាព្រះមហាក្សត្រ គឺព្រះអង្គម្ចាស់យុគន្ធរ ធ្លាប់បានធ្វើដំណើរទៅកាន់អឺរ៉ុប បានបើកឡើងជាសាធារណៈនូវភាពព្រៃផ្សៃនៃអាណានិគមបារាំងនៅកម្ពុជា។ បារាំងក្រោយមកបានរឹតបន្តឹងអំណាចគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួនលើកម្ពុជាគ្រាដែលកំពុងពង្រីក​ទឹកដីអាណាព្យាបាលរបស់ខ្លួននៅឆ្នាំ ១៩០២ និង ១៩០៤ តាមរយៈសន្ធិសញ្ញាមួយចំនួនជាមួយសៀម ដែលបានបញ្ចូលខេត្តព្រះវិហារមកកម្ពុជា និងផ្ដល់ឱ្យបារាំងគ្រប់គ្រងលើទន្លេបាសាក់ជាបន្តបន្ទាប់រៀងមក។ ទំនាស់ទឹកដីក្រោយមកទៀតរវាងបារាំងនិងសៀមមកលើខេត្តបាត់ដំបង និង សៀមរាប បានឈានទៅដល់ការកាន់កាប់ខេត្តត្រាច (ត្រាត) ដោយបារាំងរហូតដល់សៀមប្រគល់មកវិញដោយសារការគាបសង្កត់របស់បារាំង ដូច្នេះហើយសៀមក៏បានប្រគល់ខេត្តទាំងប៉ុន្មាននោះមកវិញ នៅឆ្នាំ ១៩០៧ ដើមឡើយវាជាទឹកដីកម្ពុជារហូតមកដល់ចុងសតវត្សទី១៨ ដែលត្រូវប្រគល់រួមគ្នានឹងខេត្តបន្ទាយមានជ័យ។ ការទទួលបាននៃខេត្តទាំងនេះបានក្លាយជាដំណាក់កាលចុងក្រោយនៃការពង្រីកទឹកដីរបស់​បារាំងនៅឥណ្ឌូចិនជាពេលដែលសៀមក្រោយមកបានសហការជាមួយពួកប៊្រិតថេនក្នុងតំបន់ ដោយភ័យខ្លាចចំពោះការពង្រីកទឹកដីរបស់បារាំងដែលមិនអាចគ្រប់គ្រងបាន និង ការគ្រប់គ្រងសៀមនឹងអាចធ្វើឱ្យក្រឡាប់ចាក់តុល្យភាពនៃពួកមហាអំណាចនៅឥណ្ឌូចិន។[៤]

ដំណាក់កាលទី១[កែប្រែ]

ដំបូងបារាំងប្រើវិធីត្រជាក់ក្នុងការអនុវត្តការត្រួតត្រាខ្មែរ។ ក្រោយពីត្រឡប់ទៅព្រៃនគរវិញ បារាំងបានកំណត់គោលការណ៍ពីរយ៉ាងគឺ៖

  • ដើម្បីបានបញ្ចូលដែនដីកូសាំងស៊ីនជាកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួន បារាំងបានយកលេសមួយសមស្របមកកំណត់។ ពោលគឺបារាំងមានសិទ្ធិលូកដៃចូលក្នុងកិច្ចការផ្ទៃក្នុងរបស់ខ្មែរ ព្រោះប្រទេសខ្មែរពីមុនមកធ្លាប់ជាសាមាន្តរដ្ឋរបស់យួន។
  • លោកទេសាភិបាល បូណាសង្កត់ធ្ងន់លើសេចក្ដីប្រាថ្នារបស់សៀមមកលើប្រទេសខ្មែរ ដែលប្រទេសបារាំងត្រូវតែការពារឯករាជ្យនៃប្រទេសនេះ ដែលមានការទំនាក់ទំនងទៅនឹងសន្តិភាពនៃដែនដីកូសាំងស៊ីន។


ក្រោយពីបានទូលថ្វាយហេតុផលសព្វគ្រប់ និងសូមព្រះអង្គព្រមដាក់ប្រទេសខ្មែរឲ្យបារាំងជួយការពារ បព្វជិតមីស (Miche) ទ្រង់បានថ្វាយគម្រោងសន្ធិសញ្ញាមួយ ហើយទ្រង់បានធ្វើការពិភាក្សាជាមួយព្រះរាជាខ្មែរ។ លុះដល់ថ្ងៃទី ១១ សីហា ១៨៦៣ លោកឡាក្រង់ឌីយ៊ែ (La Grandière) បានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាក្នុងនាមលោកផ្ទាល់ ជាមួយនិងសម្ដេចនរោត្ដមដែលបានយល់ព្រមទាំងញញើតញញើម។ នេះជាសន្ធិសញ្ញាលើកទី១ ដែលខ្មែរយល់ព្រមឲ្យបារាំងធ្វើអាណាព្យាបាល។

ខ្លឹមសារសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១១ សីហា ១៨៦៣[កែប្រែ]

  • ផ្ដល់ផលប្រយោជន៍ឲ្យគ្នាទៅវិញទៅមក។ ព្រះចៅអធិរាជបារាំងបានសន្យាថានឹងរៀបចំប្រទេសកម្ពុជាឲ្យស្ថិតក្នុងសន្តិភាព និងរបៀបរៀបរយ ការពារចំពោះការវាយលុកទាំងឡាយមកពីខាងក្រៅ និងជួយខ្មែរក្នុងការហូតពន្ធគយ ផ្ដល់ភាពងាយស្រួល ក្នុងការធ្វើគមនាគមន៍តាមផ្លូវសមុទ្រ។
  • ជាថ្នូរវិញ ប្រទេសកម្ពុជាព្រមធ្វើសម្បទានដល់ប្រទេសបារាំងនូវដីម្ដុំជ្រោយចង្វារ និងបើកសិទ្ធិឲ្យបារាំងកាប់ឈើក្នុងព្រៃនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាដើម្បីយកទៅស្ថាបនាកប៉ាល់។


ទោះបីខាងភាគីខ្មែរចាញ់ប្រៀបខាងភាគីបារាំងខ្លះក៏ដោយ ក៏មតិខ្មែរខ្លះយល់ថា ខ្មែរអាចទទួលយកសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១១ ខែ សីហា ១៨៦៣ ព្រោះបារាំងពុំបានទាន់ដកហូតអំណាចពីព្រះរាជាខ្មែរនៅឡើយ។ តែក៏មានអ្នកស្នេហាជាតិបានក្រោកឈរកាន់អាវុធប្រឆាំងដែរ។ ចាប់តាំងពី​ឆ្នាំ ១៨៦៣​ មក ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ បាន​ចុះ​ព្រះហស្ថលេខា​លើ​​ក្រឹត្យ ឬ ​សេចក្ដីប្រកាស​ជាច្រើន ដែល​សុទ្ធតែ​ផ្ដល់​ចំណេញ​ដល់​បារាំង​ទាំងអស់​។ ឃើញ​យ៉ាង​នេះ ព្រះមហាក្សត្រ​បាន​ឱ្យ​មនុស្ស​ជំនិត​របស់​ព្រះអង្គ​បង្ក​ការបះបោរ​ដើម្បី​ការពារ​ព្រះមហាក្សត្រ​។

ដំណាក់កាលទី២[កែប្រែ]

នៅទសវត្សទី៩នៃសតវត្សទី១៩ សាធារណរដ្ឋទី៣នៃប្រទេសបារាំងមានស្ថេរភាពឡើងវិញហើយ។ អ្នកដែលឡើងកាន់អំណាចសុទ្ធជាបក្សពួកនិយមខាងពង្វាតអាណានិគមដូចជាលោកកំបែតាជាដើម។ ពួកនេះសម្រេចចិត្តថាត្រូវតែវាយដណ្ដើមយកតំបន់សេសសល់នៅឥណ្ឌូចិនមកកាន់កាប់ទៀត ហើយពង្រីកការត្រួតត្រានៅទីនោះឲ្យកាន់តែរឹងមាំឡើង
ទន្ទឹមនឹងការវាយប្រហារទៅលើតុងកឹងជាលើកទី២ និងការវាយប្រហារទៅលើបន្ទាយនៅវ៉េ (១៨៨៣ - ១៨៨៥)។ នៅថ្ងៃទី ១៧ មិថុនា ១៨៨៤ សាលថុំសុន (Charles Thomson) ទេសាភិបាលដែនដីកូសាំងស៊ីន បានបញ្ជូនទាហានជើងទឹកមួយក្រុមឲ្យចូលទៅក្នុងវាំងទាំងកណ្ដាលអធ្រាត្រវេលាម៉ោង២២។ ពេលនោះប្រតិភូបារាំងម្នាក់បានបញ្ជាឲ្យដាស់ព្រះមហាក្សត្រដែលកំពុងផ្ទំលក់ ហើយបង្ខំឲ្យចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាថ្មីមួយទៀត។ សន្ធិសញ្ញានេះបានដកសិទ្ធិពីព្រះមហាក្សត្រ ដើម្បីឲ្យបារាំងធ្វើជាអ្នកអាណាព្យាបាលលើប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូល។ ចាប់ពីពេលនោះ ប្រទេសកម្ពុជាក៏ក្លាយជាអាណានិគមពិតប្រាកដរបស់បារាំង។
មាត្រាខ្លះក្នុងចំណោមមាត្រាទាំងអស់លើកកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ មានខ្លឹមសារដូចជា៖

  • ព្រះមហាក្សត្រត្រូវទទួលស្គាល់ជាមុន នូវកំណែទម្រង់ផ្នែករដ្ឋបាល តុលាការ ហិរញ្ញវត្ថុ និងពាណិជ្ជកម្មដែលសាធារណរដ្ឋបារាំងយល់ថាគួរតែធ្វើក្នុងអនាគតកាល។
  • ក្នុងការគ្រប់គ្រងខេត្ត និងក្រសួងនានា មន្ត្រីខ្មែរត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតពិនិត្យរបស់អាជ្ញាធរបារាំង។ ឯក្រសួងគយ ពន្ធដារ ក្រសួងសាធារណការ និងក្រសួងឯទៀតដែលប្រើវិស្វករ បានត្រូវបារាំងកាន់កាប់ដោយផ្ទាល់។
  • រដ្ឋាភិបាលបារាំងអាចតែងតាំងរេស៊ីដង់ (résident ប្រែថាអ្នកតំណាង រឺ ឯកាភិបាល) និងរេស៊ីដង់រងឲ្យត្រួតពិនិត្យមន្ត្រីខ្មែរនៅតាមទីរួមខេត្ត។
  • ខេត្ត​ដែល​ពីមុន​មក​មាន​ចំនួន ៥៧ ត្រូវ​បង្រួម​មក​ត្រឹម ៥០ ហើយ​មាន​ចែក​ជា​ស្រុក និង​ឃុំ​។
  • ចំណាយទាំងឡាយរបស់រាជការខ្មែរ និងរបស់រដ្ឋការអាណាព្យាបាលបារាំងជាបន្ទុករបស់ប្រទេសកម្ពុជា។
  • ព្រះរាជាត្រូវទទួលប្រាក់បៀវត្សដែលមានកម្រិតជាក់លាក់ ហើយមិនអាចខ្ចីប្រាក់ដោយគ្មានការយល់ព្រមពីរដ្ឋាភិបាលបារាំងឡើយ។
  • ដីធ្លីក្នុងព្រះរាជាណាចក្រទាំងមូល ពីដើមជាកម្មសិទ្ធិរបស់ព្រះមហាក្សត្រ ឥឡូវពួកអាជ្ញាធរបារាំង និងខ្មែរអាចរៀបចំឲ្យមានកម្មសិទ្ធិឯកជនខាងដីធ្លី។
  • ក្រុងភ្នំពេញ ត្រូវ​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ការត្រួតត្រា​របស់​ទេសាភិបាល​ជាន់ខ្ពស់​របស់​បារាំង​។ ទេសាភិបាល​ជា​ប្រធាន​ក្រុមប្រឹក្សា​រាជធានី ដែល​មាន​សមាសភាព ១២​ រូប ក្នុង​នោះ​ជនជាតិ​បារាំង ៦ ​រូប ខ្មែរ ៣​ រូប យួន ១ រូប​ ចិន ១ រូប និង ចាម ១ រូប។

មកដល់​ឆ្នាំ ១៨៨៧ បារាំង​ទាមទារ​ឱ្យ​ព្រះមហាក្សត្រ​ចុះ​ព្រះហស្ថលេខា​លើ​រាជក្រឹត្យ​មួយ​ មានន័យថា ព្រះមហាក្សត្រ​សោយរាជ្យ ប៉ុន្តែ​មិន​ត្រួតត្រា​ទេ​។

ដំណាក់កាលទី៣[កែប្រែ]

នៅ​ខែ តុលា ឆ្នាំ ១៨៨៧ មុនវាយដណ្ដើមប្រទេសលាវ បារាំងមានគម្រោងបង្កើតសហព័ន្ធមួយនៅលើទឹកដីទាំងឡាយដែលខ្លួនកាន់កាប់ហៅថា សហព័ន្ធឥណ្ឌូចិន មានន័យថា កម្ពុជា ជា​ដែនដី​មួយ​ចំណែក​របស់​បារាំង គឺជា​ប្រទេស​មួយ​ដែល​ផ្គត់ផ្គង់​ផលិតផល​កសិកម្ម និង​វត្ថុធាតុដើម​សម្រាប់​ប្រទេស​បារាំង​។ ដប់ឆ្នាំក្រោយមក (១៨៩៧) ទើបសហព័ន្ធឥណ្ឌូចិនបានត្រូវបង្កើតឡើង ដោយមានការតែងតាំងអគ្គទេសាភិបាលមួយសម្រាប់ឥណ្ឌូចិនទាំងមូល។ សន្ធិសញ្ញា​បារាំង-សៀម​នា​ឆ្នាំ ១៩០៤ បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​កម្ពុជា​បាត់បង់​ដែនដី​ ម្លូព្រៃ ទន្លេរពៅ និង ព្រះវិហារ​។ ប៉ុន្តែ​សន្ធិសញ្ញា​ឆ្នាំ ១៩០៧ គឺ​ក្នុង​រាជ្យ​ព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ (១៩០៤-១៩២៧) ប្រទេស​កម្ពុជា​បាន​ទទួល​ខេត្តបាត់ដំបង និង​សៀមរាប​មកវិញ​។

សេដ្ឋកិច្ចកំឡុងការត្រួតត្រារបស់អាណានិគមបារាំង[កែប្រែ]

មិនយូរទេ បន្ទាប់ពីពួកបារាំងបានបង្កើតឡើងដំបូងនូវវត្តមានជាស្វយ័ត នៅកម្ពុជានៅឆ្នាំ ១៨៦៣ ពួកបារាំងបានយល់ថាសុបិនរបស់ពួកគេថាកម្ពុជានឹងអាចក្លាយជា សិង្ហបុរីនៅកូសាំងស៊ីន គឺជាការភាន់ច្រឡំមួយ ហើយថាកម្ពុជាគ្មានទ្រព្យសម្បត្តិដែលបានលាក់កំបាំងនោះទេ។[ត្រូវការអំណះអំណាង] ចាប់តាំងពីពេលនោះមក សេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជាក៏មិនបានធ្វើទំនើបកម្មគួរអោយកត់សំគាល់នោះទេ។ បារាំងបានប្រមូលពន្ធដារដោយមានប្រសិទ្ធិភាព ក៏ប៉ុន្តែផ្សេងពីនោះ បាននាំមកវិញនូវការផ្លាស់ប្ដូរតិចតួចចំពោះសេដ្ឋកិច្ចក្នុងភូមិស្រុក របស់ខ្មែរ។

ការរើសអើងទល់នឹងជនជាតិមិនមែនយួនដោយពួកបារាំងបានបន្ត ជាពិសេស ទោះបីជាដឹងថាជនជាតិខ្មែរ បានបង់ពន្ធដារខ្ពស់បំផុតនៅកូសាំងស៊ីនក៏ដោយ។ នៅឆ្នាំ ១៩១៦ ការបះបោរពន្ធដារមួយបាននាំមក កសិករស្រុកស្រែចម្ការរាប់ម៉ឺននាក់មកដល់ភ្នំពេញដើម្បីធ្វើញត្តិអោយព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ-មុនីវង្ស ឱ្យមានការបន្ធូរបន្ថយពន្ធដារ។ ពួកបារាំង ពួកគេយល់ថាខ្មែរជាជនជាតិមួយស្ងៀមស្ងាត់ និងសោះអង្គើយដែលមិនអាចរៀបចំការតវ៉ាដែលគួរអោយតក់ស្លុត[ត្រូវការអំណះអំណាង]បាននោះទេ។ ទោះបីជាមានការតវ៉ាដូច្នោះមែន ក៏ព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ-មុនីវង្សមិនអាចដោះស្រាយអ្វីបានឡើយ។ នៅឆ្នាំ ១៩២៥ ពួកអ្នកស្រុកបានសម្លាប់ឯកាភិបាលបារាំងម្នាក់ (រេស៊ីដង់) ដែលបានគំរាមកំហែងចាប់ខ្លួនពួកអ្នកល្មើសច្បាប់ពន្ធដារ។

វិស័យសេដ្ឋកិច្ចមួយចំនួនត្រូវបានអភិវឌ្ឍក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំង។ ពួកបារាំងបានសាងផ្លូវថ្នល់និងផ្លូវដែកមួយចំនួនលើទឹកដីកម្ពុជា។ ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនិងកិច្ចការសាធារណៈក៏ត្រូវបានអភិវឌ្ឍក្រោមការដឹកនាំរបស់បារាំង ផ្លូវ និង ផ្លូវដែកត្រូវបានសាងសង់ឡើងនៅក្នុងទឹកដីកម្ពុជា។ គួរឱ្យកត់សំគាល់ខ្លាំងបំផុត ពេលនោះផ្លូវដែករាប់គីឡូមាត្រពីរបីខ្សែដែលទាក់ទងគ្នាបានដាក់អោយប្រើ ផ្លូវមួយខ្សែដ៏សំខាន់បានភ្ជាប់ភ្នំពេញទៅនឹងព្រំដែនថៃតាមរយៈខេត្តបាត់ដំបង។ ការដាំដុះកៅស៊ូ និងពោត ដែលជាដំណាំសំខាន់ខាងសេដ្ឋកិច្ច ហើយភ្លាមនោះដែរ ខេត្តបាត់ដំបងនិងសៀមរាបបានក្លាយជាចានបាយនៃកូសាំងស៊ីន។ កំឡុងទសវត្សឆ្នាំ ១៩២០ កម្ពុជាបានចំណេញនៅពេលដែលកៅស៊ូ និងពោតមានតម្រូវការច្រើន ក៏ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពីសេដ្ឋកិច្ចធ្លាក់ចុះដ៏គំហុកនៅឆ្នាំ ១៩២៩ កម្ពុជាក៏បានរងគ្រោះ ជាពិសេសក្នុងចំណោមអ្នកដាំដំណាំស្រូវ ដែលប្រាក់ចំណូលរបស់ពួកគេធ្លាក់ចុះ ដែលធ្វើអោយពួកគេកាន់តែឆាប់ក្លាយជាជនរងគ្រោះ នៃពួកអ្នកចងកាប្រាក់ជារៀងរហូត។

ឧស្សាហកម្មបានរៀបចំជាដំបូងដើម្បី ដំណើរការវត្ថុធាតុដើមសម្រាប់ ការប្រើប្រាស់ក្នុងស្រុក រឺ សម្រាប់នាំចេញ។ អន្តោប្រវេសន៍បានទៅដល់កម្ពុជាដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ ហើយកម្ពុជាក៏ប្រែជាមានជនជាតិចម្រុះជាច្រើន។ ពេលនោះនៅភូមា និងម៉ាឡេស៊ី ដែលប្រទេសទាំងពីរស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ប៊្រីតថេន ជនបរទេសបានគ្រប់គ្រងកម្លាំងដំណើរការនៃសេដ្ឋកិច្ច។ ជនជាតិយួន ថ្វីត្បិតថាតួនាទីបុព្វសិទ្ធិរបស់ពួកគេ គ្រាន់តែជាពួកពលករខាងដាំដុះកៅស៊ូក៏ដោយ។ យ៉ាងឆាប់រហ័ស ជនអន្តោប្រវេសន៍យួនក៏បានចាប់ផ្ដើមដើរតួនាទីសំខាន់ នៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចអាណានិគមជាអ្នកនេសាទ និងអ្នកជំនួញ។ ចិនបានកំពុងតែរស់នៅកម្ពុជាអស់រយៈពេលជាច្រើនសតវត្ស ហើយពួកគេបានគ្រប់គ្រងពាណិជ្ជកម្ម តាំងពីមុនការមកដល់របស់បារាំងទៅទៀត។ ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំង ស្ថានភាពនេះនៅដដែល ក៏ប៉ុន្តែពួកបារាំងបានដាក់កំហិតលើពួកចិន។ យ៉ាងណាក៏ដោយ ពួកឈ្មួញ និងធនាគារិកចិននៅកម្ពុជាបានអភិវឌ្ឍបណ្ដាញពាណិជ្ជកម្មជាច្រើន ដែលលាតសន្ធឹងទូទាំងឥណ្ឌូចិនរហូតដល់ប្រទេសចិនផងដែរ ប៉ុន្តែតំណែងជាន់ខ្ពស់ៗត្រូវបានប្រគល់ទៅឱ្យពួកបារាំង។

កម្ពុជាដើមឡើយត្រូវបានគេប្រើជាទឹកដីទ្រនាប់របស់បារាំងនៅចន្លោះ​ដែនដីអាណានិគមយួនសំខាន់ៗ និងសៀម កម្ពុជាដើមឡើយត្រូវបានចាត់ទុកថាជាតំបន់សំខាន់ខាងសេដ្ឋកិច្ចមួយនោះទេ។ ថវិការដ្ឋាភិបាលអាណានិគមដើមឡើយត្រូវពឹងផ្អែកយ៉ាងខ្លាំងលើការប្រមូលពន្ធនៅកម្ពុជា​ជាប្រភពសំខាន់នៃប្រតិលាភ និងប្រជាជនកម្ពុជាបានបង់ពន្ធខ្ពស់បំផុតក្នុងម្នាក់ៗចំណោមដែនដីអាណានិគមបារាំងនៅឥណ្ឌូចិន។ រដ្ឋបាលអន់ខ្សោយ និង ជួនកាលមិនរឹងមាំនៅដើមប៉ុន្មានឆ្នាំនៃការគ្រប់គ្រងបារាំងនៅកម្ពុជាមានន័យថាហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ និងនគរូបនីយកម្មបានធំឡើងក្នុងអត្រាតិចជាងវៀតណាម និងរចនាសម្ព័ន្ធសង្គមកាលពីសម័យមុននៅក្នុងភូមិនៅតែមានសេសសល់។ យ៉ាងណាមិញ ដូចគ្នាការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំងបានតម្រែតម្រង់បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមបារាំង-សៀម ការអភិវឌ្ឍបានចាប់ផ្ដើមយឺតៗនៅកម្ពុជា ដែលដំណាំស្រូវនិងម្រេចបានអនុញ្ញាតឱ្យសេដ្ឋកិច្ចលូតលាស់ជឿនលឿនឡើង។ គ្រានោះដែរឧស្សាហកម្មរថយន្តបារាំងបានលូតលាស់ ចម្ការកៅស៊ូដូចមានខ្លះរួចទៅហើយនៅកូសាំងស៊ីន និង អណ្ណាមត្រូវបានកសាងឡើង និង ដំណើរការដោយពួកវិនិយោគិនបារាំង។ ពិពិធកម្មសេដ្ឋកិច្ចបានបន្តពេញមួយទសវត្សឆ្នាំ ១៩២០ នៅពេលនោះដំណាំពោត និងកប្បាសក៏ត្រូវបានគេដាំដុះហើយដែរ។ ទោះបីជា ការពង្រីក និងការវិនិយោគខាងសេដ្ឋកិច្ច ប្រជាជនកម្ពុជានៅតែបន្តបង់ពន្ធខ្ពស់និងនៅឆ្នាំ ១៩១៦ ពួកបាតុករបានផ្ទុះការទាមទារឱ្យបន្ធូរបន្ថយការបង់ពន្ធដារ។ [៥]

សង្គ្រាមលោកលើកទី២នៅកម្ពុជា[កែប្រែ]

ទង់កម្ពុជាក្រោមការកាន់កាប់របស់ជប៉ុន (ប្រើប្រាស់ក្នុងឆ្នាំ ១៩៤៥)

បន្ទាប់ពីការធ្លាក់បារាំងនៅឆ្នាំ ១៩៤០ កម្ពុជានិងឥណ្ឌូចិនដែលជាកម្មសិទ្ធិរបស់បារាំងទាំងមូលត្រូវបានគ្រប់គ្រង​ដោយរដ្ឋាភិបាលវិចឈីបារាំងដែលជាអាយ៉ងមហាអំណាចអ័ក្ស ហើយបើទោះជាបានលុកលុយក៏ដោយ ក៏ជប៉ុនបានអនុញ្ញាតពួកមន្ត្រីរដ្ឋការអាណានិគមបារាំងឱ្យបន្តមាននៅក្នុង​ដែនអាណានិគមដដែលប៉ុន្តែត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតពិនិត្យឃ្លាំមើលរបស់ជប៉ុន។ នៅខែធ្នូ ១៩៤០ សង្គ្រាមបារាំង-សៀម បានផ្ទុះឡើង និងត្បិតមានការតបតរបស់បារាំងប្រឆាំងនឹងកងកម្លាំងសៀមដែលមានជប៉ុននៅពីក្រោយខ្នងក៏ដោយ ជប៉ុនក៏នៅតែបង្ខំអាជ្ញាធរបារាំងបន្ថែមទៀតឱ្យប្រគល់ ខេត្តបាត់ដំបង សិរីសោភ័ណ សៀមរាប (លើកលែងតែ ក្រុងសៀមរាបចេញ) និង ព្រះវិហារទៅឱ្យសៀមវិញ។[៦]

ជប៉ុនលើកឡើងថា អាស៊ីជារបស់ជនជាតិអាស៊ី បានដាស់អារម្មណ៍ដល់ពួកអ្នកជាតិនិយមខ្មែរ ទោះបីយ៉ាងណាគោលនយោបាយរបស់តូក្យូនៅឥណ្ឌូចិនបានទុកឱ្យមានរដ្ឋាភិបាលអាណានិគម​មានភារកិច្ចមានតែឈ្មោះប៉ុណ្ណោះ។ នៅពេលនោះ មានព្រះសង្ឃសកម្មខាងនយោបាយដ៏លេចធ្លោមួយអង្គ គឺព្រះអាចារ្យហែម-ចៀវ ត្រូវបានគេចាប់ខ្លួន និងចាប់ផ្សឹកដោយរដ្ឋអំណាចបារាំងនៅខែ កក្កដា ១៩៤២ ពួកអ្នករៀបរៀងសារព័ត៌មាន នគរវត្ត បានដឹកនាំបាតុកម្មទាមទារឱ្យដោះលែងលោកអាចារ្យ។ ពួកគេ ក៏ដូចជាពួកអ្នកជាតិនិយមផ្សេងទៀតដែរ បានប៉ាន់ស្មានហួសហេតុពេកដែលថាពួកជប៉ុននឹងនាំពួកគេចេញមកវិញ ចំពោះអាជ្ញាធរវិចឈីបានចាប់ខ្លួនពួកបាតុករភ្លាមៗនិង បានដាក់ទោសប៉ាច-ឈឿន អ្នករៀបរៀងសារព័ត៌មាន នគរវត្ត ម្នាក់ ឱ្យមានទោសប្រហារជីវិត។ អ្នករៀបរៀងម្នាក់ទៀត លោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ បានរត់គេចខ្លួនពីភ្នំពេញចាកចេញទៅតូក្យូ។

ក្នុងកិច្ចប្រឹងប្រែងផ្ដល់ជំនួយក្នុងតំបន់នៅប៉ុន្មានខែចុងក្រោយនៃសង្គ្រាម ជប៉ុនបានរំលាយរដ្ឋបាលអាណានិគមបារាំងនៅថ្ងៃ ៩ មីនា ១៩៤៥ និងបានជម្រុញឱ្យកម្ពុជាប្រកាសឯករាជ្យក្នុងមណ្ឌលសហវិបុលភាពមហាអាស៊ីខាងកើត។ បួនថ្ងៃក្រោយមក ព្រះបាទសីហនុបានចេញរាជក្រឹត្យកម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យ។ សឺន-ង៉ុកថាញ់បានត្រឡប់មកពីតូក្យូវិញនៅខែ ឧសភា និងត្រូវបានតែងតាំងជារដ្ឋមន្ត្រីការបរទេស។ នៅថ្ងៃ ១៥ សីហា ១៩៤៥ ថ្ងៃដែលជប៉ុនបានចុះចាញ់ រដ្ឋាភិបាលថ្មីត្រូវបានបង្កើតឡើងដែលមានលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ធ្វើជានាយករដ្ឋមន្ត្រី។ នៅពេលកងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តបានកាន់កាប់បានភ្នំពេញនៅខែ តុលា លោកថាញ់ត្រូវបានចាប់ខ្លួនដោយសារការចូលដៃចូលជើងគ្នាជាមួយពួកជប៉ុននិងត្រូវ​និរទេសទៅបារាំងឱ្យជាប់ឃុំឃាំងក្នុងផ្ទះ។ អ្នកខ្លះក្នុងចំណោមអ្នកគាំទ្រលោកបានធ្វើដំណើរទៅភាគពាយព្យកម្ពុជា ដែលនៅពេលនោះស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ថៃនៅឡើយ ជាកន្លែងដែលពួកគេបានចងបាច់រួមគ្នាជាបក្សពួកមួយស្ថិតក្នុងចលនាខ្មែរឥស្សរៈ។

== ស្ថានភាព​ប្រជាករ​កម្ពុជា ក្នុង​សម័យ​អាណានិគម ==0178470991

បារាំង​បាន​ជំរិត​ទារពន្ធដារ​យ៉ាង​ធ្ងន់ធ្ងរ​។ មាន​តាំងពី​ពន្ធ​មនុស្ស ពន្ធដី​ពន្ធ​លំនៅ ពន្ធ​សត្វពាហនៈ ពន្ធ​យានជំនិះ ពន្ធ​របរ​អាជីវកម្ម -ល-។ ដើម្បី​បង់ពន្ធ​ជា​ប្រាក់​កាស​ឱ្យ​បារាំង កសិករ​បាន​ខិតខំ​ពង្រីក​ដំណាំ​ឧស្សាហកម្ម​មាន​កៅស៊ូ​ជាដើម ព្រមទាំង​ពង្រីក​ដំណាំ​ដទៃ​ទៀត​មាន​ ស្រូវ ពោត សណ្ដែក -ល-។ ប៉ុន្តែ​ទិន្នផល​ដំណាំ​មិន​សូវ​ល្អ​ទេ​។ ផល​ស្រូវ​ក្នុង​មួយ​ហិចតា​បាន​ត្រឹមតែ​ពី ១ ​តោន ដល់ ១,២​ តោន​ប៉ុណ្ណោះ​។ ដូចនេះ​ហើយ​កសិករ​ក្រីក្រ ក៏​ក្លាយទៅជា​អ្នក​ជាប់​បំណុល​ពួក​ឈ្មួញ​កណ្ដាល និង​ឈ្មួញ​បរទេស​។ ចំណែក​កាប្រាក់​វិញ​មាន​កម្រិត​ខ្ពស់​ណាស់​គឺ ពី ១០០% ដល់ ១៥០% ជួនកាល ២០០% ក្នុង​មួយ​ឆ្នាំ​។

ដើម្បី​ឱ្យ​ងាយ​ក្នុង​ការ​កសាង​មនុស្ស​សម្រាប់​បម្រើ​ការ​ឱ្យ​រដ្ឋការ អាណាព្យាបាល​បារាំង​បាន​បង្កើត​ឱ្យ​មាន​គ្រឹះស្ថានសិក្សា​ខ្លះៗ​ដូចជា​៖

បញ្ហាដែនដីកូសាំងស៊ីន និងព្រំប្រទល់[កែប្រែ]

តើបារាំងជាន់លើទឹកដីឥណ្ឌូចិនដោយរបៀបណា?
ដោយយកលេសថា ស្ដេចយួនធ្វើទុក្ខបុកម្នេញលើរូបអ្នកផ្សាយសាសនាជាតិបារាំង ពួកនេះក៏បានវាយយកកំពង់ផែយួន តួរ៉ាន នៅថ្ងៃទី ១ ខែ កញ្ញា ១៨៥៨។ បន្ទាប់មកបន្ទាយព្រៃនគរត្រូវបារាំងវាយយកបាននៅថ្ងៃទី ១៧ ខែ កុម្ភៈ ១៨៥៩ ទៀត។ តាមសន្ធិសញ្ញាចុះថ្ងៃទី ៥ កក្កដា ១៨៦២ ស្ដេចយួនទីឌឹកបានទទួលស្គាល់ជាកម្មសិទ្ធិរបស់បារាំងនូវ ខេត្តបៀនវ៉ា (កំពង់ស្រកាត្រី), យ៉ាឌិញ (ឧកញ៉ាឌិន), ឌិញទឿង(មេសរ) និងកោះត្រឡាច ដែលយួនបានប្រវ័ញ្ចយកពីខ្មែរពីមុនមក។
មកដល់គ.ស. ១៨៦៤ ព្រះបាទនរោត្តម អមដោយលោកឌូដាដឺឡាក្រេ (Doudart de lagrée)ផង បានយាងទៅ ជួបលោកទេសាភិបាលឡាក្រង់ឌីយ៊ែ (La Granduére) នៅព្រៃនគរ ហើយធ្វើសំណូមពរឲ្យបារាំងបង្វិលសងខេត្តទាំងបីមកវិញ គឺ លង់ហោរ មាត់ជ្រូក និងពាម។ ឯបារាំងបានទទួលពាក្យជាមួយព្រះអង្គពីរឿងនេះហើយ។ ប៉ុន្តែនៅគ.ស. ១៨៦៧ ដោយខេត្តទាំងបីជាកន្លែងដែលយួនធ្វើសកម្មភាពប្រឆាំងបារាំង ពួកគេបានបញ្ចូលខេត្តទាំងនេះជាអាណានិគមរបស់ខ្លួន ដោយភ្លេចគិតដល់ពាក្យសន្យាជាមួយព្រះបាទនរោត្តម។
ដូចនេះចាប់ពីឆ្នាំ ១៨៦៧ ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមទាំងមូលក្លាយជាអាណានិគមរបស់បារាំង។ ឯកម្ពុជាលើតាមលក្ខន្តិកៈ ជាប្រទេសក្រោមអាណាព្យាបាល។ ម្ល៉ោះហើយអាជ្ញាធរបារាំងនៅកូសាំងស៊ីន តែងតែធ្វើការកែប្រែបន្ទាត់ព្រំដែនតាមទំនើងចិត្តដោយសំអាងលើបញ្ហានយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ច។ ហើយការកែប្រែសុទ្ធតែចំណេញទឹកដីទៅខាងកូសាំងស៊ីនជានិច្ច ដោយមិនអើពើដល់ការតវ៉ារបស់ព្រះរាជាខ្មែរ និងមិនស្នើសួរព្រះយោបល់ផងទេ
ចាប់ពីឆ្នាំ ១៨៩៣ ដល់ ១៩១៤ ប្រទេសខ្មែរត្រូវបាត់បង់ទឹកដីថែមទៀតព្រមទាំងកោះ ដូចជាកោះត្រល់ជាដើម ដោយបារាំងប្រវ័ញ្ចយកទៅ បញ្ចូលក្នុងអាណានិគមកូសាំងស៊ីន ឬ ក្នុងប្រទេសអណ្ណាមទៅវិញ។

ចលនាបះបោរប្រឆាំងនឹងបារាំងក្រោយសន្ធិសញ្ញាឆ្នាំ ១៨៦៣ និង ១៨៨៤[កែប្រែ]

ទោះបីសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១១ សីហា ឆ្នាំ ១៨៦៣ ស្ថិតនៅក្នុងការផ្ដល់ប្រយោជន៍ឲ្យគ្នាទៅវិញទៅមកក៏ដោយ ក៏អ្នកស្នេហាជាតិបានក្រោកឈរកាន់អាវុធប្រឆាំងនឹងការប៉ុនប៉ងរបស់បារាំង​ក្នុងការត្រួតត្រាប្រទេសខ្មែរដែរ។ បន្ថែមលើនេះសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១៧ មិថុនា ១៨៨៤ រឹតតែបង្កភាពក្ដៅក្រហាយទ្វេឡើងគ្រប់ស្រទាប់ប្រជាជនខ្មែរ ដែលនាំឲ្យកើតមានចលនាតស៊ូជាហូរហែ៖

ចលនាតស៊ូរបស់អាចារ្យស្វា (១៨៦៤ - ១៨៦៦)[កែប្រែ]

តាមពាក្យតំណាលតៗមក លោកអាចារ្យស្វាជាខ្ញុំបម្រើរបស់នាម៉ឺនម្នាក់ (ឧកញ៉ាវិជ្ជោសុខ) នៅរាជធានីឧដុង្គ។ ពេលបារាំងមកតាំងអាណាព្យាបាលលើប្រទេសខ្មែរនៅគ.ស ១៨៦៤ លោកអាចារ្យស្វាបានភៀសទៅកទ័ពវាយយកបានខេត្តទ្រាំង (កំពត - តាកែវ) ហើយលើកឆ្ពោះមកក្រុងភ្នំពេញទៀត។ ក្រោយមកកងទ័ពព្រះបាទនរោត្តម ដោយមានជំនួយពីកងទ័ពបារាំង បានធ្វើប្រតិបត្តិការសឹកដេញតាមចាប់លោកបាននៅថ្ងៃទី ១៩ សីហា ១៨៦៦។ លោកត្រូវបារាំងនិរទេសយកទៅដាក់នៅកោះត្រឡាច រួចបញ្ជូនទៅកោះរេអុយនីញុង(Réunion) ហើយទីបំផុតបញ្ជូនទៅកោះអង់ទី (Antilles)។

ចលនាបះបោររបស់ពោធិកំបោរ (១៨៦៥ - ១៨៦៧)[កែប្រែ]

លោកពោធិកំបោរជាព្រះសង្ឃមួយអង្គ មានដើមកំណើតនៅខេត្តរោងដំរី។ នៅគ.ស ១៨៦៥ បារាំងបានផ្ដល់មធ្យោបាយជាលុយកាក់ឲ្យលោករស់នៅព្រៃនគរ ដើម្បីឃ្លាំមើលសកម្មភាពលោកតែប៉ុណ្ណោះ។ ខែ ឧសភា ១៨៦៦ លោកបានភៀសខ្លួនចូលទៅខេត្តរោងដំរី ហើយកទ័ពនៅទីនោះ។ នៅខែក្រោយមកមានមេទាហានបារាំងពីរនាក់ ត្រូវអ្នកស្នេហាជាតិខ្មែរសម្លាប់។ ទ័ពបារាំងនៅព្រៃនគរ បានលើកទៅបម្រុងនឹងកម្ចាត់លោក។ នៅខែ ធ្នូ ១៨៦៦ កង​កម្លាំង​ពោធិកំបោរ​មាន​អ្នក​ចូលរួម​ប្រហែល​មួយ​ម៉ឺន​នាក់​។ ចលនា​នេះ​ធ្វើសកម្មភាព​នៅ​ព្រំដែន​លាវ តាម​តំបន់​សងខាង​ទន្លេមេគង្គ និង​នៅ​តំបន់​ចន្លោះ​ទីក្រុងឧដុង្គ និង​ភ្នំពេញ​។ លោកបានឆ្លងចូលក្នុងប្រទេសខ្មែរ ហើយលើកទ័ពឆ្ពោះទៅរាជធានីឧដុង្គ និងភ្នំពេញ។ ប៉ុន្តែនៅខែមករា ១៨៦៧ ស្ថានភាពសឹក និងនយោបាយនៅប្រទេសខ្មែរកាន់តែតឹងតែងឡើង រាស្ត្រក្រោកឈរប្រឆាំងបារាំងគ្រប់ទីកន្លែង។ កងទ័ពលោកពោធិកំបោរបានបរាជ័យនៅជាយភ្នំពេញ។ ពោធិកំបោររត់ទៅពួននៅកំពង់ស្វាយ រួចត្រូវកងទ័ពបារាំងចាប់ ហើយសម្លាប់យកក្បាលមកដោតនៅក្រុងឧដុង្គនៅខែ ធ្នូ ១៨៦៧។

ការបះបោរនៅឆ្នាំ១៨៨៥–១៨៨៦[កែប្រែ]

ប៉ុន្មានទសវត្សដំបូងៗនៃការគ្រប់គ្រងបារាំងនៅកម្ពុជារួមមានកំណែទម្រង់មួយចំនួន​ក្នុងនយោបាយកម្ពុជា ដូចជាការកាត់បន្ថយអំណាចរបស់ព្រះមហាក្សត្រនិង លុបចោលទាសភាព។ នៅឆ្នាំ ១៨៨៤ ទេសាភិបាលឥណ្ឌូចិន លោកឝាល-អង់ថ្វាន-ផ្វ្រង់ស្វាស-ធមសុន មានបំណងរំលំព្រះមហាក្សត្រ និងធ្វើការគ្រប់គ្រងពេញទីលើកម្ពុជាដោយការបញ្ជូនកងកម្លាំងតូចមួយក្រុមចូលទៅកាន់​ព្រះបរមរាជវាំងនៅភ្នំពេញ។ ការបង្កចលាចលនេះទទួលបានជោគជ័យតិចតួច ដូចនោះហើយអគ្គទេសាភិបាលសហភាពឥណ្ឌូចិនបានបង្អាក់ការធ្វើអាណានិគមកិច្ចពេញលេញ​ដោយសារតែអាចនឹងមានការប៉ះទង្គិចគ្នាជាមួយប្រជាជនខ្មែរ ហើយអំណាចព្រះមហាក្សត្រត្រូវបានកាត់បន្ថយនៅត្រឹមតែជាស្ដេចមានតែឈ្មោះប៉ុណ្ណោះ។ នៅឆ្នាំ ១៨៨៥ ព្រះអង្គម្ចាស់ស៊ីវុត្ថា ព្រះអនុជបិតាតែមួយរបស់ព្រះនរោត្តម និិងក៏ជាគូប្រជែងរាជបល្ល័ង្កផងនោះ បានដឹកនាំការបះបោរដើម្បីទម្លាក់ព្រះបាទនរោត្តមដែលមានបារាំងនៅពីក្រោយខ្នង បន្ទាប់ពីទ្រង់ត្រឡប់ពីការនិរទេសនៅស្រុកសៀម។ ដោយប្រមែប្រមួលបានការគាំទ្រពីសំណាក់ពួកអ្នកប្រឆាំងនឹងព្រះនរោត្តម និងពួកបារាំង ទ្រង់ស៊ីវុត្ថាបានដឹកនាំការបះបោរមួយដែលដើមឡើយបានប្រមូលផ្ដុំគ្នានៅក្នុងព្រៃ នៅក្រុងកំពត។ កងកម្លាំងបារាំងក្រោយមកបានជួយដល់ព្រះនរោត្តមដើម្បីបង្ក្រាបស៊ីវុត្ថាស្ថិត​ក្រោមកិច្ចព្រមព្រៀមដែលប្រជាជនកម្ពុជាត្រូវទម្លាក់អាវុធចុះ និងទទួលស្គាល់ឯកាភិបាលជាអំណាចកំពូលលើសគេក្នុងដែនអាណាព្យាបាលនេះ។[៧]

ចលនាបះបោររបស់ស៊ីវុត្ថា (១៨៦១ - ១៨៩១)[កែប្រែ]

ព្រះអង្គស៊ីវុត្ថាត្រូវជាបុត្រាទី៣ របស់ព្រះបាទអង្គឌួង។ ដោយសារការច្រណែននឹងព្រះរាមទាំងពីរ គឺនរោត្ដម និងស៊ីសុវត្ថិដែលមានសិទ្ធិឡើងសោយរាជ្យ ព្រះអង្គក៏គេចបាត់ពីរាជធានីតែម្ដង (គ.ស ១៨៦១)។
ពីឆ្នាំ ១៨៦១ - ១៨៦២ ទោះបីពុំមានវត្តមានព្រះអង្គស៊ីវុត្ថាក៏ដោយ ចលនាបះបោរដែលបង្កដោយបក្សពួកព្រះអង្គបានលើកទៅវាយបានក្រុងភ្នំពេញ រួចកាន់កាប់រាជធានីឧដុង្គទៀត។ ចលនា​ស៊ីវុត្ថា បាន​បង្ក​ការលំបាក​យ៉ាង​ច្រើន​ដល់​ព្រះមហាក្សត្រ និង​ពួក​អាណាព្យាបាល​បារាំង​។ ព្រះបាទនរោត្ដមភៀសខ្លួនទៅសៀម ហើយយាងត្រឡប់មកវិញនៅខែ មីនា ១៨៦២ បន្ទាប់ពីចលនាបះបោរត្រូវបានបង្ក្រាប។ ស៊ីវុត្ថា​រត់​រួច ហើយ​ទៅ​កទ័ព​ធ្វើការ​បះបោរ​បន្ត​ទៀត​។
នៅគ.ស ១៨៧៦ ព្រះអង្គស៊ីវុត្ថាបានប្រឡប់ចូលស្រុកវិញ ហើយបំបះបំបោររាស្ត្រម្ដងទៀតនៅត្រង់ បាភ្នំ រំដួល ព្រៃវែង។ តែលើកនេះ ព្រះមហាឧបរាជស៊ីសុវត្ថិ ត្រូវចាត់ឲ្យចេញបង្ក្រាបបានរាបទាបវិញ ដោយមានជំនួយពីទ័ពបារាំងផង។ ព្រះអង្គស៊ីវុត្ថាបានដកខ្លួនថយទៅប្រទេសលាវភាគខាងត្បូងនៅខែ កុម្ភៈ ១៨៧៧ ដើម្បីរង់ចាំឱកាសល្អ។ ឱកាសល្អបានកើតមានឡើង នៅពេលចុះហត្ថលេខាដោយបង្ខំលើសន្ធិសញ្ញា ព្រះបាទនរោត្ដម ថុំសុន។ នៅឆ្នាំ ១៨៨៥ ព្រះអង្គស៊ីសុវុត្ថាបានរៀបចំខ្លួនប្រុងវាយឧដុង្គ ប៉ុន្តែត្រូវអាក់ខានទៅវិញ ហើយបានដកខ្លួនទៅព្រំដែនសៀម។
ក្នុងខែ ឧសភា ១៨៨៦ បក្សពួករបស់ព្រះអង្គស៊ីវុត្ថាចំនួន ៥០០០ នាក់ ចូលវាយភ្នំពេញ តែត្រូវគេកម្ចាត់ចេញ។ បន្ទាប់ពីពេលនោះមករហូតដល់ឆ្នាំ ១៨៩០ ការរំជើបរំជួលជាច្រើនកន្លែងបានធ្វើឲ្យកងទ័ពបារាំង និងកងទ័ពព្រះមហាក្សត្រ ខូចខាតយ៉ាងដំណំ។
ក្នុងខែ មីនា ១៨៩០ ពួកអាណានិគមបារាំងបានស្នើសុំជួបជាមួយព្រះអង្គស៊ីវុត្ថាដើម្បីធ្វើកិច្ចចរចា តែកិច្ចចរចានេះគ្មានលទ្ធផលអ្វីសោះ។
ក្នុងឆ្នាំ ១៨៩១ ព្រះអង្គម្ចាស់ស៊ីវុត្ថាបានទទួលមរណភាពដោយជំងឺនៅភាគខាងជើងសម្បូរ។ ចលនាបះបោររបស់ព្រះអង្គក៏បែកខ្ញែកគ្នាបន្តិចម្ដងៗ។

ចលនាបះបោរផ្សេងៗទៀត[កែប្រែ]

ក្នុងឆ្នាំ ១៨៨៥ ចលនាតស៊ូជាច្រើនបានផ្ទុះឡើងនៅខេត្តមួយចំនួន។ ពិសេសគឺ ចលនាតស៊ូដឹកនាំដោយ ពិស្ណុលោកឈូក និងក្រឡាហោមគង់។

  • ក្រឡាហោមគង់ (១៨៨៥ - ១៨៨៦) ចលនាបះបោរនេះមានបំណងប្រយុទ្ធរំដោះខ្លួនពីអំពើជិះជាន់របស់ពួកអាណាព្យាបាល។ ក្រឡាហោមគង់បានទទួលការគាំទ្រពីប្រជាកសិករ ជនជាតិចិនមួយចំនួន និងព្រះសង្ឃ។ នៅឆ្នាំ ១៨៨៦ បារាំងបានប្រើល្បិចអញ្ជើញក្រឡាហោមគង់មកធ្វើការចរចា រួចចាប់លោកចងផ្អោបនឹងបំពង់ផ្សែងកប៉ាល់រហូតបាត់បង់ជីវិត។
  • វិស្ណុលោកឈូក (១៨៨៥ - ១៨៨៦) ចលនាបះបោរនេះចូលជាមួយក្រុមរបស់ក្រឡាហោមគង់យ៉ាងខ្លាំង។ នៅពេលធ្វើដំណើរមកចូលរួមកិច្ចចរចាតាមសំណើពួកបារាំង លោកត្រូវគេធ្វើឃាត។


ពួកមន្ត្រីបារាំងជាច្រើនបានយល់ថា គឺព្រះបាទនរោត្ដមនេះហើយជាអ្នកដឹកនាំចលនាតស៊ូប្រឆាំងបារាំងនេះឯង។ ព្រះអង្គយល់ថា ការបង្ខំឲ្យទទួលយកសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១៧ មិថុនា ១៨៨៤ ជាបញ្ហាយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា ទ្រង់បានរកមធ្យោបាយរំដោះប្រទេសព្រះអង្គដើម្បីឲ្យរួចពីនឹមត្រួតត្រាផ្ទាល់របស់បរទេស។

ព្រឹត្តិការណ៍ថ្ងៃទី ១៨ មេសា ១៩២៥[កែប្រែ]

នៅថ្ងៃទី ១៨ ខែ មេសា ឆ្នាំ ១៩២៥ នាភូមិក្រាំងលាវ ឃុំក្រាំងលាវ ស្រុករលាប្អៀរ ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង មានចលនាបះបោរមួយបានកើតឡើងផងដែរ។ ចលនាបះបោរនេះបង្កឡើងដោយមេក្រុមពីរនាក់ ឈ្មោះ ជួន និង នៅ ដែលបានប្រមូលបក្សពួករបស់គេតាមវាយប្រហារបារាំងនៅទីនោះ។ ក្នុងពេលដែលលោករេស៊ីដង់មោនសៀឡាត់មីនីស្ត្រាទ័រ (បាដេស) បានចុះទៅទារពន្ធដោយផ្ទាល់នៅសាលាឃុំក្រាំងលាវ ប្រជាជនដែលមិនសប្បាយចិត្តនឹងការគាបសង្កត់ទារពន្ធដារគ្រប់បែបយ៉ាង​របស់បារាំងបាននាំគ្នាតវ៉ាប្រឆាំង។ ការណ៍នេះបានផ្ដល់ឱកាសឲ្យចលនារបស់ជួន និងនៅ ដែលបង្កប់ខ្លួននៅទីនោះងើបឡើងបំបះបំបោរប្រជាជន រួចក៏បានសម្លាប់លោករេស៊ីដង់បាដេស អ្នកបកប្រែភាសាបារាំងម្នាក់ និងកងរក្សាស្រុកម្នាក់។ ចលនានេះបានធ្វើឲ្យបារាំងខឹងសម្បារយ៉ាងខ្លាំង រួចបានបង្គាប់ឲ្យព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិចេញនូវព្រះរាជប្រកាសមួយប្ដូរឈ្មោះភូមិនេះ ពី ភូមិក្រាំងលាវ ទៅ ភូមិតិរិច្ឆាន នាថ្ងៃទី ៣០ ខែ មេសា ឆ្នាំ ១៩២៥។

កម្ពុជា​ចុង​សម័យ​អាណានិគម[កែប្រែ]

សង្គម​សេដ្ឋកិច្ច[កែប្រែ]

ព្រះបាទនរោត្ដម-សីហនុ បាន​ឡើង​សោយរាជ្យ នៅ​ឆ្នាំ ១៩៤១ គឺ​ចំ​ពេល​ដែល​ភ្លើង​សង្គ្រាមលោក​លើក​ទី​២ កំពុង​ឆាបឆេះ​។ នៅ​ពេល​ដែល ពួក​យោធានិយម​ជប៉ុន​កំពុង​មាន​ជ័យជម្នះ​នៅ​ចុងបូព៌ា និង​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​។ បារាំង​ចុះចាញ់​សង្គ្រាម ហើយ​បាន​ព្រមព្រៀង​ស្ដីពី​កិច្ចការពារ​រួម​លើ​ដែនដី​ឥណ្ឌូចិន​។ ម្ដងនេះ​កម្ពុជា បាន​ឆ្លាក់​ទៅ​នៅ​ក្រោម​របប​ត្រួតត្រា​ពីរ​ត្រួត​គឺ អាណានិគម​បារាំង និង​របប​យោធា​ជប៉ុន​។ ជប៉ុន​បាន​យក​កម្ពុជា​ធ្វើជា​មូលដ្ឋានទ័ព និង​គាប​យក​វត្ថុធាតុដើម ខាង​កសិកម្ម​ដោយ​តម្លៃ​ថោក​បំផុត​។ តាម​ការ​ទាមទារ របស់​ជប៉ុន រដ្ឋាភិបាល​បារាំង​បង្ខំ​ឱ្យ​កសិករ​ខ្មែរ​លក់​ផលដំណាំ​បំពេញ​តម្រូវការ​សេដ្ឋកិច្ច​ជប៉ុន​។

នៅ​ឆ្នាំ ១៩៤១ ដល់ ១៩៤៨ ផលិតផល​កសិកម្ម​នៅ​កម្ពុជា​បាន​ថយ​ចុះ​។

ការផុសឡើងនៃខ្មែរជាតិនិយម[កែប្រែ]

មិនដូចនៅក្នុងប្រទេសវៀតណាម ចលនាជាតិនិយមខ្មែរនៅតែស្ងៀមស្ងាត់បើប្រៀបធៀបក្នុងកំឡុងសម័យការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំង ភាគច្រើនដោយសារតែឥទ្ធិពលការអប់រំទន់ខ្សោយ ដែលធ្វើឱ្យអត្រាចេះអក្សរនៅទាប ហើយបានបន្តុចបង្អាក់ចលនាជាតិនិយមមិនអាចឱ្យមានដូចចលនាដែលធ្វើនៅ​ប្រទេសវៀតណាមឡើយ។ យ៉ាងណាមិញ ចំណោមឥស្សរជនខ្មែរដែលរៀនសូត្រនៅបារាំង ដែលមានគំនិតប្រជាធិបតេយ្យបែបលោកខាងលិច និងការចង់គ្រប់គ្រងខ្លួនឯង ក៏ដូចជាការស្ដារឡើងវិញនូវបូជនីយដ្ឋាននានារបស់បារាំងដូចជាអង្គរវត្តបានបង្កើតឱ្យ​មានអារម្មណ៍មានមោទនភាព និងធ្វើឱ្យយល់ដឹងអំពីឋានៈជាមហាអំណាចមួយរបស់កម្ពុជាក្នុងអតីតកាល។ ក្នុងការអប់រំរៀនសូត្រ ក៏ធ្លាប់មានការអាក់អន់ចិត្តធំឡើងៗចំណោមពួកនិស្សិតខ្មែរដោយសារតែ​ពួកជនជាតិភាគតិចយួនបានកាន់តំណែងកាន់តែធំៗឡើង។ នៅពេលនោះ ការអាក់អន់ចិត្តដោយសារតែ​ពួកសិស្សនិសិត្សយួនត្រូវបានគេអនុគ្រោះដែលជាហេតុ​នៅក្នុងញ្ញត្តិមួយថ្វាយទៅព្រះបាទមុនីវង្សនៅទសវត្សឆ្នាំ ១៩៣០។ ពួកឥស្សរជនចេះដឹងថ្មីៗជាច្រើន​បានបញ្ចប់ការសិក្សាផ្នែកប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ​នៅវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិឯភ្នំពេញ។ សំខាន់ ពួកអ្នកជាតិនិយមភាគច្រើនដំបូងឡើយ ជាពួកសមាជិកខ្មែរក្រោម ក៏ជាសមាជិកនៃជនជាតិភាគតិចខ្មែរដែលរស់នៅវៀតណាមដែរ។ នៅឆ្នាំ ១៩៣៦ សឺន-ង៉ុកថាញ់ និង ប៉ាច-ឈឿន បានចាប់ផ្ដើមចេញផ្សាយ នគរវត្ត (Notre cité) ដែលជាសារព័ត៌មានប្រឆាំងអាណានិគមជាភាសាបារាំង ហើយនៅពេលនោះក៏ជាសារព័ត៌មានមួយប្រឆាំងយួនដែរ។ វាបានបន្ទោសនយោបាយអាណានិគមបារាំងដោយឥរិយាបថព្រងើយកន្តើយ ចំពោះអំពើពុករលួយ ព្រឹទ្ធិកម្មរបស់ខ្លួន (ការចងការអាករ) នៅតាមតំបន់ជនបទនានា ការត្រួតត្រារបស់បរទេសខាងសេដ្ឋកិច្ច ហើយនិងក៏បានរិះគន់ផងដែរ ពួកយួនចំពោះចក្រពត្តិនិយមពីអតីតកាលរបស់ខ្លួន និងតំណែងឯកសិទ្ធិនៅឥណ្ឌូចិន។ ចលនាទាមទារឯករាជ្យតូចៗ ជាពិសេសខ្មែរឥស្សរៈ បានចាប់ផ្ដើមរីកធំធាត់ឡើងក្នុងឆ្នាំ ១៩៤០ ចំណោមពួកខ្មែរនៅប្រទេសសៀម ដែលពួកគេខ្លាចបារម្ភថាសកម្មភាពរបស់ខ្លួននឹងនាំឱ្យមានការដាក់ទោសទណ្ឌ បើសិនជាពួកគេប្រព្រឹត្តធ្វើនៅក្នុងប្រទេសកំណើតរបស់ខ្លួន។[៨]

ទង់ជាតិកម្ពុជា​ក្រោមការត្រួតត្រារបស់ជប៉ុន

ខ្មែរមានសំណាងរួចខ្លួនពីការរងទុក្ខវេទនា​ដែលត្រូវបានតស៊ូដោយប្រជាជនអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដទៃផ្សេងទៀត​កំឡុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២។ បន្ទាប់ពីការបង្កើតឡើងនៃរបបវិចឈីនៅបារាំងនៅឆ្នាំ ១៩៤០ កងទ័ពជប៉ុនបានធ្វើដំណើរឆ្ពោះមកកាន់វៀតណាមនិងបានជំនួសកន្លែងអាជ្ញាធរបារាំង។ នៅពាក់កណ្ដាលឆ្នាំ ១៩៤១ ពួកគេបានចូលកម្ពុជា ក៏ប៉ុន្តែបានអនុញ្ញាតអោយពួកមន្ត្រីរដ្ឋការបារាំងវិចឈី​អោយនៅមានប៉ុស្ត៍រដ្ឋបាល។ របបគាំទ្រជប៉ុននៅប្រទេសសៀម ដែលនាំមុខដោយសេនាប្រមុខ (ចមពល) វិបុលសង្គ្រាម បានស្នើសុំឱ្យមានការធានាអះអាងពីរបបវិចឈី នៅក្នុងព្រឹត្តិការណ៍ការកាត់ផ្ដាច់អធិបតេយ្យភាពរបស់បារាំង ចំពោះទឹកដីខ្មែរ​និងលាវដែលដើមឡើយជាកម្មសិទ្ធិរបស់ប្រទេសសៀមនឹងត្រូវប្រគល់ត្រឡប់ទៅអោយរដ្ឋ​អំណាចបាងកកវិញ។ ការស្នើសុំនេះត្រូវបានច្រានចោល។ នៅខែ ធ្នូ ១៩៤០ សង្គ្រាមបារាំង-សៀមបានផ្ទុះឡើង និងពួកកងទ័ពថៃបូព៌ាបានលុកលុយកម្ពុជានូវខែបន្តបន្ទាប់។ ពួកបារាំងបានទាល់ច្រកក្នុងការតស៊ូប្រឆាំងនឹងកងទ័ពសៀម​ដែលប្រដាប់ដោយអាវុធល្អៗជាងទាំងលើគោកនិងអាកាស ក៏ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក៏ដោយក៏បានគ្រប់គ្រងពិន្ទុបានដោយសារតែជ័យជំនះ​ជើងទឹករបស់ខ្លួននៅឈូងសមុទ្រថៃ ។ នៅចំណុចនេះ តូក្យូបានធ្វើអន្តរាគមន៍​និងបានបង្ខិតបង្ខំរដ្ឋអំណាចបារាំងឱ្យទទួលយកសន្ធិសញ្ញាដែលនាំឱ្យមានការប្រគល់​ខេត្តបាត់ដំបង ​និងប៉ែកនៃខេត្តសៀមរាបទៅឱ្យប្រទេសសៀម​ក្នុងការដោះដូរមកវិញជាមួយនឹងថ្នូរដែលមិនសាកសមនឹងតម្លៃ។ ខ្មែរត្រូវបានគេអនុញ្ញាតឱ្យនៅថែរក្សាអង្គរ។ ការឈ្លានពានរបស់ថៃ យ៉ាងណាៗ វាគ្រាន់តែប៉ះទង្គិចតិចតួចទៅលើជីវភាពប្រជាជនខ្មែរភាគច្រើន ដែលរស់នៅខាងក្រៅតំបន់ពាយព្យប៉ុណ្ណោះ។

ព្រះបាទមុនីវង្សបានសោយទិវង្គតនៅខែ មេសា ១៩៤១។ ទោះបីជាព្រះរាជបុត្ររបស់ទ្រង់ ព្រះអង្គម្ចាស់មុនីចៅត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាទាយាទពិតប្រាកដយ៉ាងណាក្ដី ក៏ប៉ុន្តែពួកបារាំងបានដាក់ជំនួសព្រះនរោត្តម-សីហនុវិញ ជាមហានត្តា (ម្ចាស់ចៅទួត) នៃព្រះបាទនរោត្តមមកឡើងសោយរាជ្យជំនួសវិញ។ ព្រះសីហនុគឺជាបេក្ខជនដែលប្រកបដោយឧត្តមភាព​ដោយសារតែការប្រមើលឃើញរបស់ពួកបារាំងព្រោះតែភាពក្មេងវ័យរបស់ទ្រង់ (ព្រះអង្គមានព្រះជន្មដប់ប្រាំបួនព្រះវស្សា) កង្វះបទពិសោធន៍ និងភាពងាយបង្វិលបានតាមចិត្ត។

ជប៉ុនប្រកាសថា "អាស៊ីជារបស់ជនជាតិអាស៊ី" រកបានប្រជាប្រិយភាពពីចំណោមពួកអ្នកជាតិនិយមខ្មែរ ទោះបីយ៉ាងណា នយោបាយទីក្រុងតូក្យូ​នៅឥណ្ឌូចិនបានទុកឱ្យមានរដ្ឋាភិបាលអាណានិគម​ទទួលបន្ទុកត្រឹមតែឈ្មោះប៉ុណ្ណោះ។ នៅពេលនោះ ព្រះសង្ឃដែលលេចធ្លោហើយសកម្មខាងនយោបាយ គឺព្រះអាចារ្យហែម-ចៀវ ត្រូវបានចាប់ខ្លួននិងដោះស្បង់ចីវរ ដោយមិនសមរម្យដោយពួករដ្ឋអំណាចបារាំងនៅខែ កក្កដា ១៩៤២ ពួកអ្នករៀបរៀង សារព័ត៌មាន "នគរវត្ត" បានដឹកនាំបាតុកម្មមួយទាមទារអោយមានការដោះលែងព្រះអង្គ។ ពួកគេ ដូចគ្នានឹងពួកអ្នកជាតិនិយមដទៃទៀតដែរ ជាក់ស្ដែងបានប៉ាន់ស្មានជ្រុលពេក​ទៅលើឆន្ទៈរបស់ជប៉ុនថានឹងជួយពួកគេមកវិញ រីឯរដ្ឋអំណាចវិឈីភ្លាមៗបានចាប់ខ្លួនពួកបាតុករ​និងបានដាក់ទោសប្រហារជីវិតដល់លោកប៉ាច-ឈឿន ដែលជាមនុស្សម្នាក់ក្នុងចំណោមពួកអ្នករៀបរៀងសារព័ត៌មាន "នគរវត្ត"។ ។ អ្នករៀបរៀងផ្សេងទៀត លោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ បានរត់គេចខ្លួនពីភ្នំពេញ ទៅកាន់ជប៉ុននៅឆ្នាំបន្ទាប់។

ក្នុងកិច្ចប្រឹងប្រែងអស់សង្ឃឹម​ដើម្បីឱ្យទទួលបានការគាំទ្រក្នុងស្រុកនៅប៉ុន្មានខែចុងក្រោយនៃសង្គ្រាម ពួកជប៉ុនបានរំលាយរដ្ឋបាលអាណានិគមបារាំងនៅថ្ងៃ ៩ មីនា ១៩៤៥ និងបានជំរុញអោយកម្ពុជាប្រកាសឯករាជ្យរបស់ខ្លួននៅក្នុង​មណ្ឌលវិបុលភាពរួមអាស៊ីខាងកើតធំជាងគេ។ បួនថ្ងៃក្រោយមក​ ព្រះបាទសីហនុបានចេញរាជក្រឹត្យថាកម្ពុជាបានឯករាជ្យ។ លោកសឺន-ង៉ុកថាញ់បានត្រឡប់មកពីតូក្យូនៅខែ ឧសភា ហើយលោកត្រូវបានគេតែងតាំងជារដ្ឋមន្ត្រីការបរទេស។ ថ្ងៃ ១៥ សីហា ១៩៤៥ ថ្ងៃដែលជប៉ុនបានចុះចាញ់ រដ្ឋាភិបាលថ្មីមួយត្រូវគេបង្កើតឡើងដែលមានលោក សឺន-ង៉ុកថាញ់ដើរតួជានាយករដ្ឋមន្ត្រី។ នៅពេលដែលកងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តបានកាន់កាប់ភ្នំពេញនៅខែ តុលា លោកថាញ់ត្រូវបានគេចាប់ខ្លួនដោយសារសហការជាមួយពួកជប៉ុននិង​ត្រូវបញ្ជូននិរទេសទៅកាន់បារាំងដោយឃុំខ្លួនក្នុងផ្ទះ។ ពួកអ្នកគាំទ្រលោកមួយចំនួនបានរត់ទៅភាគខាងជើងឆៀងខាងលិចកម្ពុជា បន្ទាប់មកស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សៀម ជាកន្លែងដែលពួកគេផ្ដុំគ្នារួមជាក្រុមបក្សពួកមួយក្នុងចលនាខ្មែរឥស្សរៈ ដំបូងឡើយបង្កើតឡើងជាមួយការលើកទឹកចិត្តរបស់ថៃនៅទសវត្សឆ្នាំ ១៩៤០។

  • ក្រុម​ដែល​លំអៀង​ទៅ​ខាង​ជប៉ុន

មេដឹកនាំ​ក្រុម​នេះ​គឺ​លោក សឺន-ង៉ុកថាញ់​។ នៅ​ឆ្នាំ ១៩៤៥ ជប៉ុន​បាន​បណ្ដេញ​បារាំង​ចេញពី​កម្ពុជា ហើយ​ប្រកាស​កម្ពុជា​ជា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ ដោយ​លើក សឺន-ង៉ុកថាញ់ ឱ្យ​ធ្វើជា​នាយករដ្ឋមន្ត្រី ដែល​តាម​ការពិត​រដ្ឋាភិបាល​របស់ សឺន-ង៉ុកថាញ់ គ្រាន់តែ​ជា​រដ្ឋាភិបាល​ទីងមោង​ប៉ុណ្ណោះ នៃ​ឯករាជ្យ​ក្លែងក្លាយ​ដែល​ផ្ដល់​ដោយ​ពួក​យោធានិយម​ជប៉ុន​។ ក្រោយពេល​ជប៉ុន​ចាញ់​សង្គ្រាមលោក​លើក​ទី​២ បារាំង​បាន​វិល​មកកាន់​កម្ពុជា​ជាថ្មី កងទ័ព​របស់ សឺន-ង៉ុកថាញ់ បាន​ប្រឹង​ទប់ទល់​នឹង​បារាំង​ដែរ តែ​ពុំ​អាច​តស៊ូ​នឹង​បារាំង​បាន​ឡើយ ហើយ​សឺន-ង៉ុកថាញ់ ត្រូវ​បាន​ចាប់ខ្លួន​យក​ទៅ​ឃុំ​នៅ​ប្រទេស​បារាំង​។ នៅ​ឆ្នាំ ១៩៥១ បារាំង​បាន​ដោះលែង សឺន-ង៉ុកថាញ់ តាម​សំណើ​របស់​ព្រះ​មហាក្សត្រ​ខ្មែរ​។ នៅ​ដើម​ឆ្នាំ ១៩៥២ សឺន-ង៉ុកថាញ់ បាន​រត់​ទៅ​ប្រទេស​ថៃ​បង្កើត​ចលនា​ខ្មែរសេរី​។

  • ក្រុម​ដែល​មាន​និន្នាការ​ខាង​កុម្មុយនិស្ត

នៅ​ឆ្នាំ ១៩៣០ ចលនា​ប្រជារាស្ត្រ​បាន​រួបរួម​ជាមួយ​ក្រុម​ដែល​មាន​និន្នាការ​ខាង​កុម្មុយនិស្ត​។ បន្ទាប់​ពី​ការ​មកដល់​នៃ​របប​យោធានិយម​ជប៉ុន ក្រុម​នេះ​បាន​ក្លាយទៅជា​រណសិរ្ស​អ្នក​ស្នេហា​មាតុភូមិ​ខ្មែរ ឬ​ហៅ​ខ្មែរឥស្សរៈ​។ ស្ថានភាព​រង្គោះរង្គើ​ខាង​សេដ្ឋកិច្ច និង​សង្គម​នៃ​ប្រទេស​ផ្ដល់​ឱ្យ​រណសិរ្ស​ខ្មែរឥស្សរៈ ពង្រីក​មូលដ្ឋាន​នយោបាយ និង​ពង្រីក​ចម្បាំង​ឈ្លប​ទៅលើ​ពួក​អាណានិគម​។ ទោះបី​មាន​ប្រតិបត្តិការ​ការ​បង្ក្រាប​ដ៏​សាហាវ​អំពី​កងទ័ព​បារាំង​ក៏ដោយ ក៏​កងកម្លាំង​ខ្មែរឥស្សរៈ បាន​វាយប្រហារ​តប​វិញ​ធ្វើ​ឱ្យ​បារាំង​មាន​ការ​ខូចខាត​ដែរ​។

ការតស៊ូដើម្បីការបង្រួបបង្រួមខ្មែរ[កែប្រែ]

ស្ថានភាពរបស់កម្ពុជានៅក្នុងរយៈកាលបញ្ចប់សង្គ្រាមមានភាពច្របូកច្របល់នៅឡើយ។ ពួកបារាំងសេរី ក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកឧត្តមសេនីយ៍ហ្សាល-ដឺ-ហ៊្គោល បានប្ដេជ្ញាដើម្បីយកឥណ្ឌូចិនត្រឡប់មកវិញឱ្យបាន ថ្វីត្បិតតែពួកគេបានផ្ដល់អោយកម្ពុជា និងដែនអាណាព្យាបាលឥណ្ឌូចិនដទៃទៀតនូវទំហំ​នៃអភិបាលកិច្ចខ្លួនឯងក៏ដោយ ក៏ខ្លួនបានដាក់កំណត់ព្រំដែនដោយប្រុងប្រយ័ត្នដដែល។ ដោយបានធ្វើឱ្យជឿទុកចិត្តថាពួកគេមាន បេសកកម្មអារ្យធម៌ ពួកបារាំងបានមើលឃើញនូវការចូលរួមរបស់ឥណ្ឌូចិន​ក្នុងសហភាពបារាំងនៃអតីតដែនអាណានិគម​ដែលបានចែករំលែកបទពិសោធន៍ទូទៅនៃវប្បធម៌បារាំង។ មិនថាតែពួកឥស្សរជនដែលមានវិជ្ជាជីវៈនៅតាមទីក្រុង រឺ ក៏ប្រជាជនសាមញ្ញទេ យ៉ាងណាៗក៏ត្រូវបានទាក់ទាញដោយការរៀបចំនេះដែរ។ ចំពោះប្រជាជនខ្មែររស់នៅក្នុងដំណើរជីវិតឆ្លងកាត់ ក្នុងសម័យឯករាជ្យដ៏ខ្លីចាប់ពីខែ មីនា ដល់ ខែ តុលា ១៩៤៥ ទទួលបាននូវភាពសម្បូរសប្បាយរីករាយ។ ភាពជូរចត់របស់ខ្មែរគឺជារឿងអតីតកាល។

នៅភ្នំពេញ ព្រះសីហនុ កំពុងដើរតួជាព្រះប្រមុខរដ្ឋ ដែលជាតំណែងដ៏លំបាកក្នុងការចរចាជាមួយពួកបារាំង​ដើម្បីទាមទារឯករាជ្យពេញលេញ ក្នុងខណៈពេលនោះដែរ ទ្រង់ក៏ព្យាយាមដើម្បីធ្វើអព្យាក្រឹតកម្មពួកអ្នកនយោបាយ​និងអ្នកគាំទ្រគណបក្សនៃពួកខ្មែរឥស្សរៈ និង វៀតមិញ ដែលពួកគេចាត់ទុកទ្រង់ថាជាអ្នកចូលដៃជាមួយពួកបារាំង។ កំឡុងសម័យកាលដ៏ជ្រួលច្របល់រវាងឆ្នាំ ១៩៤៦ និង ១៩៥៣ ព្រះសីហនុបានបង្ហាញនូវសម្បទានគួរអោយកត់សំគាល់នូវជីវិតនយោបាយ ដែលបានជម្រុញនាំឱ្យមានការគាំទ្រព្រះអង្គមុន ​និងក្រោយធ្លាក់ពីអំណាចនៅ ខែ មីនា ១៩៧០។ ពួកខ្មែរឥស្សរៈជាចលនាទ័ពព្រៃមួយដែលកើតឡើងដោយឯកឯងយ៉ាងធំក្រៃលែង ដែលបានកំពុងតែប្រតិបត្តិការនៅតាមតំបន់ព្រំដែននានា។ ក្រុមនេះរួមមានពួកឆ្វេងនិយមក្នុងស្រុក ពួកឆ្វេងនិយមយួន ពួកជាតិនិយមប្រឆាំងរាជាធិបតេយ្យ (ខ្មែរសេរី) ដែលស្ម័គ្រស្មោះទៅខាងលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ ហើយពួកចោរប្លន់សាមញ្ញបានកំពុងទាញប្រយោជន៍ពីភាពវឹកវរនាំគ្នាបង្កភេរវកម្មលើ​ពួកអ្នកស្រុកអ្នកភូមិ។ ទោះបីជាឱកាសរបស់ពួកគេមាន ​និងបាត់បង់ទៅវិញកំឡុងសម័យក្រោយសង្គ្រាមក៏ដោយ (គ្រោះកាចដ៏សំខាន់មួយគឺការដួលរលំនៃរដ្ឋាភិបាលជាមិត្តឆ្វេងនិយម​នៅបាងកកនៅឆ្នាំ ១៩៤៧) ក៏នៅឆ្នាំ ១៩៥៤ ពួកខ្មែរឥស្សរៈ​កំពុងតែប្រតិបត្តិការជាមួយពួកវៀតមិញ បើតាម​ការប៉ាន់ស្មានខ្លះថាដូចជាបានគ្រប់គ្រង ៥០ ភាគរយជាង​នៃទឹកដីរបស់កម្ពុជា។

នៅឆ្នាំ ១៩៤៦ បារាំងបានអនុញ្ញាតអោយប្រជាជនខ្មែរបង្កើតគណបក្សនយោបាយ និងប្រារព្ធការបោះឆ្នោតសម្រាប់សភាប្រឹក្សា ដែលនឹងផ្ដល់ប្រឹក្សាដល់ព្រះមហាក្សត្រលើសេចក្ដីព្រាងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ​របស់ប្រទេស។ គណបក្សសំខាន់ៗពីរត្រូវបានដឹកនាំ ដោយព្រះអង្គម្ចាស់ក្នុងខ្សែរាជវង្ស។ គណបក្សប្រជាធិបតេយ្យដឹកនាំដោយព្រះអង្គម្ចាស់ (អ្នកអង្គម្ចាស់) ស៊ីសុវត្ថិ-យុត្តិវង្ស បានចូលទៅក្ដាប់បានឯករាជ្យភ្លាមៗ កំណែទម្រង់ប្រជាធិបតេយ្យ និងរដ្ឋាភិបាលអាស្រ័យសភា។ អ្នកគាំទ្រគណបក្សនេះគឺជាពួកគ្រូបង្រៀន ពួកមន្ត្រីរាជការក្នុងស្រុក ពួកសមាជិកនៃសមណភេទពុទ្ធសាសនាសកម្មៗខាងនយោបាយ និងអ្នកដទៃៗផ្សេងទៀត ដែលគោលគំនិតរបស់ពួកគេត្រូវរងឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំង​ដោយសារការអំពាវនាវជាតិនិយមនៃ សារព័ត៌មាន "នគរវត្ត" មុនពេលត្រូវបានបិទដោយពួកបារាំងនៅឆ្នាំ ១៩៤២។ ពួកអ្នកប្រជាធិបតេយ្យមួយចំនួនបានពេញចិត្តពេញថ្លើម​ជាមួយនឹងមធ្យោបាយហិង្សាមួយចំនួនរបស់ខ្មែរឥស្សរៈ។ គណបក្សសេរីនិយម ដឹកនាំដោយព្រះអង្គម្ចាស់នរោត្តម-នរិន្ទដេត (Norodom Norindeth) តំណាងអោយចំណាប់អារម្មណ៍នៃពួកឥស្សរជនចាស់ៗនៅតាមជនបទ រួមមានពួកម្ចាស់ដីធំៗជាដើម។ ពួកគេចូលចិត្តការបន្តទម្រង់ទំនាក់ទំនងអាណានិគមជាមួយបារាំងជាង ហើយគាំទ្រកំណែទម្រង់ប្រជាធិបតេយ្យសើៗ។ ការបោះឆ្នោតសភាប្រឹក្សាបានប្រារព្ធឡើងនៅខែ កញ្ញា ១៩៤៦ ពួកអ្នកប្រជាធិបតេយ្យបានឈ្នះ ៥០ ក្នុងចំណោម ៦៧ កៅអី។

ជាមួយចំនួនភាគច្រើនដែលមិនប្រែប្រួលក្នុងសភា ពួកអ្នកប្រជាធិបតេយ្យបានព្រាងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ​យកគំរូតាមច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃសាធារណរដ្ឋបារាំងទីបួន។ អំណាចត្រូវបានប្រមូលផ្ដុំនៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃនៃរដ្ឋសភាជាតិ​ដែលបានបោះឆ្នោតដោយប្រជាជន។ ព្រះមហាក្សត្របានប្រកាសរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីដោយស្ទាក់ស្ទើរនៅថ្ងៃ ៦ ឧសភា ១៩៤៧។ កាលណោះបានទទួលស្គាល់ព្រះអង្គត្រឹមជា "ព្រះប្រមុខរដ្ឋក្នុងចិត្ត" បានកាត់បន្ថយទ្រង់ចេញពីលក្ខខណ្ឌ​នៃព្រះមហាក្សត្រអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ហើយដែលបានបន្សល់ទុកនូវភាពមិនច្បាស់លាស់នូវទំហំ​ដែលព្រះអង្គអាចដើរតួនាទីសកម្មនៅក្នុងឆាកនយោបាយជាតិ។ ព្រះសីហនុអាចនឹងបានប្រែភាពមិនច្បាស់លាស់នេះ​ទៅជាគុណសម្បត្តិរបស់ព្រះអង្គ​នៅប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមកទៀត។

នៅក្នុងការបោះឆ្នោតសភាជាតិខែ ធ្នូ ឆ្នាំ ១៩៤៧ ពួកអ្នកប្រជាធិបតេយ្យបានឈ្នះឆ្នោតចំនួនភាគច្រើនក្រៃលែង។ ទោះបីដូច្នេះក៏ដោយ ក៏មានការខ្វែងគំនិតគ្នានៅខាងក្នុងគណបក្សដែលពុំអាចគ្រប់គ្រងបានឡើយ។ ស្ថាបនិករបស់បក្ស ទ្រង់ស៊ីសុវត្ថិ-យុត្តិវង្សបានសុគត និងមិនមានអ្នកដឹកនាំមួយណាច្បាស់លាស់ទេ​ដែលលេចធ្លោដើម្បីស្នងតំណែងបន្តពីទ្រង់។ កំឡុងសម័យឆ្នាំ ១៩៤៨ ដល់ ១៩៤៩ ពួកអ្នកប្រជាធិបតេយ្យបានប្រែជារួបរួមគ្នាតែមួយ​នៅក្នុងការប្រឆាំងទៅនឹង​ការតែងច្បាប់ដែលបានគាំទ្រដោយព្រះមហាក្សត្រ រឺក៏ ពួកអ្នកត្រូវចាត់តាំង។ បញ្ហាដ៏សំខាន់មួយគឺបដិសណ្ឋារកិច្ចដើម្បីឯករាជ្យរបស់ព្រះអង្គ នៅក្នុងសហភាពបារាំង ដែលបានស្នើសុំសន្ធិសញ្ញាពង្រាងដែលបានផ្ដល់ដោយពួកបារាំងនៅចុងឆ្នាំ ១៩៤៨។ បន្តបន្ទាប់ពីការរំលាយសភាជាតិនៅខែ កញ្ញា ១៩៤៩ កិច្ចព្រមព្រៀងលើកតិកាសញ្ញាបានរំកិល​ទៅមុខតាមរយៈការដោះដូរចុតហ្មាយរវាងព្រះបាទសីហនុ និង រដ្ឋាភិបាលបារាំង។ វាមានប្រសិទ្ធិភាពនៅប៉ុន្មានពីរខែក្រោយមកទៀត ទោះបីជាសច្ចាប័នរបស់សភាជាតិអំពីសន្ធិសញ្ញាមួយនេះមិនមានភាពរឹងមាំម្ដងណាក៏ដោយ។

សន្ធិសញ្ញាបានផ្ដល់អោយកម្ពុជានៅអ្វីដែលព្រះសីហនុមានព្រះបន្ទូលថា "ឯករាជ្យភាពហាសិបភាគរយ": តាមនឹង ទំនាក់ទំនងអាណានិគមត្រូវបានបញ្ចប់ជាផ្លូវការ ហើយប្រជាជនខ្មែរត្រូវបានគេប្រគល់ការគ្រប់គ្រង​ខាងមុខងាររដ្ឋបាលមួយចំនួនភាគច្រើន។ កងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធកម្ពុជាត្រូវបានផ្ដល់សេរីភាពឱ្យមានសកម្មភាព​ខាងក្នុងភូមិភាគស្វយ័ត​ដែលគ្រប់គ្រងដោយខ្លួនឯងដែលរួមមាន ខេត្តបាត់ដំបង និង សៀមរាប ដែលត្រូវបានត្រឡប់ពីប្រទេសថៃមកវិញក្រោយសង្គ្រាមលោកលើកទី២ ក៏ប៉ុន្តែក្នុងនោះពួកបារាំងបានសង្កត់ធ្ងន់កន្លែងផ្សេងទៀតថា មិនមានធនធានច្រើនដើម្បីត្រួតត្រាឡើយ។ កម្ពុជានៅតែបានស្នើសុំធ្វើសហការបញ្ហានយោបាយការបរទេស​ជាមួយក្រុមប្រឹក្សាជាន់ខ្ពស់នៃសហភាពបារាំង ក៏ប៉ុន្តែយ៉ាងណាៗ បារាំងទទួលបានទំហំគ្រប់គ្រងសំខាន់ៗលើ ប្រព័ន្ធតុលាការ ហិរញ្ញវត្ថុ និង ទំនៀមទម្លាប់។ ការគ្រប់គ្រងប្រតិបត្តិការយោធាពេលសង្គ្រាមនៅខាងក្រៅភូមិភាគស្វយ័ត​ដែលនៅសេសសល់ក្នុងកណ្ដាប់ដៃបារាំងនៅឡើយ។ បារាំងក៏ត្រូវបានអនុញ្ញាតផងដែរអោយរក្សាមូលដ្ឋានទ័ពលើទឹកដីកម្ពុជា។ នៅឆ្នាំ ១៩៥០ កម្ពុជាត្រូវបានព្រមព្រៀងទទួលស្គាល់ខាងការទូតដោយសហរដ្ឋ និងដោយពួកមហាអំណាចមិនមែនកុម្មុយនិស្តជាច្រើន ក៏ប៉ុន្តែនៅអាស៊ីមានតែប្រទេសថៃនិងកូរ៉េខាងត្បូងទេបានអូសបន្លាយការទទួលស្គាល់។

ពួកអ្នកប្រជាធិបតេយ្យបានឈ្នះសំឡេងភាគច្រើន​នៅក្នុងការបោះឆ្នោតសភាជាតិនៅខែ កញ្ញា ១៩៥១ ហើយពួកគេក៏បានបន្តនយោបាយរបស់ពួកគេ​ក្នុងការប្រឆាំងព្រះមហាក្សត្រចំមុខតាមដែលអាចធ្វើបាន។ នៅក្នុងកិច្ចប្រឹងប្រែង​ដើម្បីយកឱ្យបានចិត្តរបស់ប្រជាជនភាគច្រើន ព្រះសីហនុបានសុំអោយពួកបារាំងដោះលែងអ្នកជាតិនិយមលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ពីការនិរទេសខ្លួន ហើយអនុញ្ញាតអោយលោកត្រឡប់ចូលស្រុកវិញ។ លោកបានធ្វើនិវត្តន៍ដោយជោគជ័យ​មកកាន់ទីក្រុងភ្នំពេញនៅថ្ងៃ ២៩ តុលា ឆ្នាំ ១៩៥១។ វាមិនយូរប៉ុន្មានទេ យ៉ាងហោចណាស់ ក៏មុនពេលដែលលោកចាប់ផ្ដើមទាមទារអោយមានការដកទ័ពបារាំងចេញពីកម្ពុជាដែរ។ លោកក៏បានធ្វើការទាមទារដូចនេះម្ដងទៀតនៅដើមឆ្នាំ ១៩៥២ នៅក្នុង "ខ្មែរក្រោក" សារព័ត៌មានប្រចាំសប្ដាហ៍ដែលលោកបានបង្កើតឡើង។ សារព័ត៌មាននេះត្រូវបង្ខំអោយបញ្ឈប់ការបោះពុម្ពផ្សាយនៅខែ មីនា ហើយលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់បានរត់ភៀសខ្លួនចេញពីរាជធានីទៅ​ជាមួយពួកអ្នកដើរតាមលោកដែលប្រដាប់ដោយអាវុធពីរបីនាក់ ដើម្បីចូលរួមពួកខ្មែរឥស្សរៈ។ ដោយត្រូវបានលាបពណ៌ចុះឡើងថាជា ជនកុម្មុយនិស្តផង និងភ្នាក់ងារនៃទីភ្នាក់ងារសម្ងាត់កណ្ដាល (ភ.ស.ក. រឺ CIA) របស់សហរដ្ឋអាមេរិចដោយព្រះសីហនុផង លោកក៏បានរស់នៅនិរទេសខ្លួនរហូតដល់លោកលន់-ណុលបានបង្កើតរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរនៅឆ្នាំ ១៩៧០។

យុទ្ធនាការដើម្បីឯករាជ្យ[កែប្រែ]

នៅខែ មិថុនា ១៩៥២ ព្រះសីហនុបានប្រកាសវិស្ថានបនកម្មនូវគណៈរដ្ឋមន្ត្រីរបស់ព្រះអង្គ ហើយបានព្យួររដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងបានកាន់កាប់គ្រប់គ្រងរដ្ឋាភិបាលជានាយករដ្ឋមន្ត្រីដោយព្រះអង្គផ្ទាល់។ ក្រោយមកទៀត ដោយគ្មានសច្ចាប័នរដ្ឋធម្មនុញ្ញច្បាស់លាស់ ព្រះអង្គបានរំលាយសភាជាតិ ហើយបានប្រកាសច្បាប់អាជ្ញារសឹកនៅខែ មករា ឆ្នាំ ១៩៥៣។ ព្រះសីហនុបានប្រើច្បាប់ផ្ទាល់ព្រះអង្គឯងអស់រយៈពេលជិតបីឆ្នាំចាប់ពីខែ មិថុនា ឆ្នាំ ១៩៥២ រហូតដល់ ខែ កុម្ភៈ ឆ្នាំ ១៩៥៥។ បន្ទាប់ពីការរំលាយសភាចោលហើយ ព្រះអង្គបានបង្កើតសភាប្រឹក្សាដើម្បីចូលជំនួសកន្លែងអង្គនីតិបញ្ញត្តិ ហើយបានតែងតាំងព្រះវរបិតាព្រះអង្គ ព្រះនរោត្តម-សុរាម្រិតជារាជានុសិទ្ធិ។

នៅខែ មីនា ឆ្នាំ ១៩៥៣ ព្រះសីហនុបានយាងទៅបារាំង។ ដោយបានប្រកាសក្ដែងៗថា ព្រះអង្គកំពុងតែធ្វើដំណើរដើម្បីព្រះរាជសុខភាពទ្រង់ តែព្រះអង្គកំពុងតែចាប់ផ្ដើមយុទ្ធនាការយ៉ាងខ្លាំង​ដើម្បីបញ្ចុះបញ្ចូលពួកបារាំងអោយប្រគល់ឯករាជ្យពេលលេញមកឱ្យកម្ពុជា។ បរិយាកាសនៃការយល់ឃើញនៅកម្ពុជា​នៅពេលនោះមានដូចតទៅថា បើសិនជាទ្រង់មិនបានសម្រេចឯករាជ្យភាពភ្លាមៗទេ ប្រជាជនប្រហែលជាបែរត្រលប់ទៅរក លោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ និងពួកខ្មែរឥស្សរៈ ដែលពួកគេតាំងចិត្តពេញទីដើម្បីសម្រេចគោលដៅមួយនេះ។ នៅក្នុងជំនួបជាមួយប្រធានាធិបតីបារាំង និងជាមួយមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ផ្សេងៗទៀត ព្រះសីហនុបានធ្វើអោយពួកបារាំងក្លាយជា អ្នករងការភិតភ័យភ្ញាក់ផ្អើល ហួសហេតុអំពីស្ថានភាពនយោបាយនៅក្នុងប្រទេសរបស់ទ្រង់។ ពួកបារាំងក៏បានធ្វើការគំរាមកំហែងលាក់កំបាំងបន្តិចថា បើសិនព្រះអង្គបន្តមិនធ្វើសហប្រតិបត្តិការទេ ពួកគេអាចនឹងផ្លាស់ប្ដូរព្រះអង្គចេញពីតំណែង។ ព្រះរាជដំណើរនេះបានទទួលបរាជ័យ ក៏ប៉ុន្តែនៅតាមផ្លូវមកប្រទេសកំណើតវិញឆ្លងកាត់តាម សហរដ្ឋ កាណាដា និង ជប៉ុន ព្រះសីហនុបានផ្សព្វផ្សាយអំពីស្ថានភាពដ៏អាក្រក់របស់កម្ពុជា​នៅតាមប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ។

ដើម្បីធ្វើវិនាដកម្មបន្ថែមទៀតនូវ រាជបូជនីយកិច្ចដើម្បីឯករាជ្យ របស់ព្រះអង្គ ព្រះសីហនុបានកំពុងតែប្រកាសថាព្រះអង្គនឹងមិនវិលត្រឡប់ទៅវិញដរាប​ដល់ពួកបារាំងផ្ដល់អោយនូវការធានាអះអាងថា​ ឯករាជ្យពេញលេញនឹងត្រូវផ្ដល់អោយកម្ពុជាវិញ។ ព្រះអង្គក្រោយមកទៀតបានយាងចាកចេញពីភ្នំពេញនៅខែ មិថុនា បាននិរទេសខ្លួនដោយព្រះអង្គឯងទៅកាន់ប្រទេសថៃ។ ដោយគ្មានការស្វាគមពីទីក្រុងបាងកក ព្រះអង្គក៏បានផ្លាស់មករាជដំណាក់របស់ព្រះអង្គ ក្បែរវិកិណ្ណដ្ឋានអង្គរនៅ ខេត្តសៀមរាប វិញ។ សៀមរាប ជាផ្នែកមួយនៃភូមិភាគកងទ័ពស្វយ័តដែលបានបង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ ១៩៤៩ ដែលត្រូវបានបង្គាប់បញ្ជាការដោយលោកនាយវរសេនីយទោលន់-ណុល ដើមឡើយជាអ្នកនយោបាយស្ដាំ ដែលនឹងក្លាយជាជនលេចធ្លោម្នាក់ ហើយនៅពេលនោះជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ព្រះសីហនុដែលមិនអាចខ្វះបានខាងយោធា។ ចាប់ផ្ដើមពីមូលដា្ឋនទ័ពឯសៀមរាបរបស់ទ្រង់ ព្រះមហាក្សត្រ និងលោកលន់-ណុលបានរិះរកផែនការជាច្រើនដើម្បីធ្វើការតស៊ូ បើសិនជាពួកបារាំងមិនព្រមទទួលកិច្ចសន្យាតាមលក្ខខណ្ឌរបស់ពួកទ្រង់។

ព្រះសីហនុកំពុងបង្កើតល្បែងភ្នាល់ធំមួយ ចំពោះពួកបារាំងវិញអាចដកព្រះអង្គចេញ​ដោយដាក់ជំនួសស្ដេចមួយទៀតដែលងាយបង្វិលបានតាមចិត្ត ក៏ពិតមែន តែស្ថានភាពកងទ័ពនៅពេលនោះនឹងអាចធ្វើអោយខ្ទេចខ្ទាំឥណ្ឌូចិនទាំងមូល ក្រោយមកទៀតរដ្ឋាភិបាលបារាំងនៅថ្ងៃ ៣ កក្កដា ឆ្នាំ ១៩៥៣ បានប្រកាសខ្លួនរួចរាល់​ដើម្បើប្រគល់ឯករាជ្យភាពពេញលេញដល់រដ្ឋទាំងបីមាន កម្ពុជា វៀតណាម លាវ។ ព្រះសីហនុបានទទូចលើលក្ខខណ្ឌផ្ទាល់របស់ព្រះអង្គ ដែលរួមមានការគ្រប់គ្រងពេញទីខាង ការពារជាតិ នគរបាល តុលាការ និង បញ្ហាហិរញ្ញវត្ថុ។ ពួកបារាំងបានប្រគល់អោយ: នគរបាល និងតុលាការត្រូវបានផ្ទេរមកនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់កម្ពុជានៅចុងខែ សីហា ហើយនៅក្នុងខែ តុលា ប្រទេសនេះបានក្ដោបក្ដាប់ការបញ្ជាកងកម្លាំងទ័ពរបស់ខ្លួនពេញទី។ ព្រះបាទសីហនុ កាលណោះបានក្លាយជាវីរបុរសនៅក្នុងកែវភ្នែកនៃប្រជាជនរបស់ព្រះអង្គ និងបានត្រឡប់មកភ្នំពេញវិញដោយជ័យជម្នះ ហើយថ្ងៃឯករាជ្យគឺត្រូវប្រារព្ធធ្វើឡើងនៅថ្ងៃ ៩ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ ១៩៥៣។ ការគ្រប់គ្រងបញ្ហានានាដែលសេសសល់កំពុងតែជះឥទ្ធិពលដល់អធិបតេយ្យភាព ដូចជាកិច្ចការហិរញ្ញវត្ថុ និង ថវិកា ត្រូវបានហុចបន្តដល់រដ្ឋកម្ពុជាថ្មីនៅឆ្នាំ ១៩៥៤។